Η ΟΠΕΡΑ - 1
Γέννηση και Ιστορία
Τα πριν από την όπερα
Φλωρεντία και Βενετία
Ο Κλαύδιος Μοντεβέρντι
Αν στην Αυστρία και στην Γερμανία χρωστούμε την τεράστια ανάπτυξη της ενόργανης μουσικής, είναι στην Ιταλία που γεννήθηκε και κατέκτησε γρήγορα όλο τον κόσμο, το άλλο θαυμάσιο είδος της μουσικής, η όπερα.
Στη γλώσσα μας μεταφράσανε την όπερα "μελόδραμα" ξεκινώντας από την έννοια του "δράματος με μέλος' - "μελοντράμ" σε όλες τις ξένες γλώσσες - υπονοείται ένα άλλο είδος : απαγγελία ενός ποιητικού ή πεζού κειμένου με διακριτική μουσική υπόκρουση.
Δηλαδή, ένας ηθοποιός απαγγέλλει ένα ποίημα ή μια σκηνή από κάποιο θεατρικό έργο ενώ συνοδεύεται από μια μουσική γραμμένη για ένα ή περισσότερα όργανα που παίζουν σιγανά, διακριτικά. Αυτό λέγεται "μελόδραμα". Αν αποδίδαμε την λέξη όπερα με τη λέξη ¨μουσικόδραμα' ίσως νάμασταν πιο κοντά στη σωστή έννοια, αν και καθώς θα δούμε ο ορισμός "όπερα" περιλαβαίνει και το "μουσικό δράμα", τη "μουσική κωμωδία", την "κωμική όπερα", τη "μουσική τραγωδία" κ.α.
Γενικά, σε όλο το κόσμο την όπερα την λένε "όπερα" χωρίς πουθενά να επιχειρήσουν να μεταφράσουν στη δική τους γλώσσα τον ορισμό.
Λέω παραπάνω πως στην Ιταλία γεννήθηκε η όπερα. Ωστόσο είναι η αιώνια Ελλάδα, η ελληνική τραγωδία που έδωσε την έμπνευση, το ξεκίνημα.
Και ιδού πως? Εκεί, κατά τα τελευταία χρόνια του 16ου αιώνα, στη Φλωρεντία, ένας κύκλος από μουσικούς, ποιητές, φιλόμουσους, και άλλους μορφωμένους ανθρώπους, μαζεύονταν στο μέγαρο του κόμητα Μπάρντι ή σε εκείνο του φίλου του Κόρσι και συζητούσαν πάνω σε διάφορα θέματα, αλλά κυρίως πάνω στη μουσική.
Λάτρεις όλοι τους της αρχαίας Ελλάδας, όχι μόνο είχαν ονομάσει την συντροφιά τους "Ακαδημία" εμπνευσμένοι από τον Πλάτωνα, αλλά και μελετούσαν την αρχαία ελληνική τραγωδία, φιλοδοξώντας να την αναστήσουν και παράλληλα να ξαναζωντανέψουν και την μουσική των αρχαίων Ελλήνων. Ένας Γερμανός μουσικολόγος, ο Έρβιν Κρόλ, γράφει πως στην πραγματικότητα η όπερα ανακαλύφθηκε "τυχαία". Και δεν έχει άδικο.....
Τα πριν από την όπερα
Ως τότε, ως τα τέλη του 16 αιώνα, η μουσική ήταν μονάχα χορωδιακή, ακολουθώντας την πολυφωνική μορφή - τραγούδι σε πολλές "πάρτες", πολλές φωνές που τρέχουν παράλληλα. Σε αυτά τα πολύφωνα κόρα οι συνθέτες δείχνανε όλη την αντιστικτική τους τέχνη, που ήταν πια αληθινή σοφία.
Υπήρχε όμως και ένα άλλο είδος : το "μαντριγάλι' που ήταν ένα ιταλικό ποίημα με στροφές, σύντομο στην αρχή, στον 14ο αιώνα, που τραγουδιόνταν με συνοδεία λαούτου.
Madrigals - Pat-a-Pan
Jacopo di Bologna - Madrigal for three voices 14 centur
Johannes Ciconia - Una panther
Firenze - Appress" un fiume
Medieval Madrigals on flute and brass
Τα μαντριγκάλια σπάνια είχαν θρησκευτικά θέματα, τα περισσότερα ήταν τραγούδια ερωτικά σε αντίθεση με τις μεγάλες εκκλησιαστικές χορωδίες. Το είδος αυτό είχε μεγάλη επιτυχία επί δυο ολόκληρους αιώνες και οι συνθέτες της εποχής δημιούργησαν ωραιότατα, πιο εκτεταμένα έργα, γραμμένα για τέσσερις ή πέντε φωνές.
Τα μαντριγκάλια σπάνια είχαν θρησκευτικά θέματα, τα περισσότερα ήταν τραγούδια ερωτικά σε αντίθεση με τις μεγάλες εκκλησιαστικές χορωδίες. Το είδος αυτό είχε μεγάλη επιτυχία επί δυο ολόκληρους αιώνες και οι συνθέτες της εποχής δημιούργησαν ωραιότατα, πιο εκτεταμένα έργα, γραμμένα για τέσσερις ή πέντε φωνές.
Ένα άλλο είδος που προηγήθηκε της όπερας, είναι η "καντάτα". Στην αρχή η ιταλική αυτή λέξη σήμαινε "αυτό που τραγουδιέται" (κάντο) σε αντίθεση προς τη σονάτα που σήμαινε "αυτό που σονάρει" (ηχεί) στα όργανα.
Αργότερα, η καντάτα έγινε μια λυρική σκηνή με ένα ή περισσότερα πρόσωπα και με συνοδεία από διάφορα όργανα. Μια σκηνή όμως χωρίς θεατρική δράση που πότε είχε κοσμικά, ερωτικά θέματα, πότε θρησκευτικά, συχνά παρμένα από την Αγία Γραφή. ¨όταν τα θέματα ήταν θρησκευτικά και η καντάτα προορίζονταν για την εκκλησία, τότε για συνοδεία δεν είχε παρά το εκκλησιαστικό όργανο.
Buxtehude - Cantata - Ich habe lust abzuscheiden
Bach - Choral from cantata BWV 147 - 3 min.
Γενικά, στα τέλη αυτού του 16ου αιώνα, οι συνθέτες προσπαθούν να δημιουργήσουν καινούργιες μορφές τόσο στη φωνητική, όσο και στην ενόργανη μουσική και σε αυτές τις προσπάθειες τους βρίσκονται οι σπόροι, τόσο της όπερας, όσο και του ορατόριου, όσο και της μελωδίας με ενόργανη συνοδείας.
Bach - The Coffee Cantata BWV 211 - Schweigt stille, plaudert nicht - 13 min.
Γενικά, στα τέλη αυτού του 16ου αιώνα, οι συνθέτες προσπαθούν να δημιουργήσουν καινούργιες μορφές τόσο στη φωνητική, όσο και στην ενόργανη μουσική και σε αυτές τις προσπάθειες τους βρίσκονται οι σπόροι, τόσο της όπερας, όσο και του ορατόριου, όσο και της μελωδίας με ενόργανη συνοδείας.
Το ορατόριο είναι ένα έργο με θρησκευτικό περιεχόμενο για χορωδία, ορχήστρα και σολίστες, χωρίς σκηνική δράση όμως. Όσο για την "μελωδία" είναι πια το τραγούδι για μια και μόνη φωνή που δεν ακολουθούν άλλες φωνές, αλλά ένα ή περισσότερα όργανα.
Η πρώτη όπερα
Εκείνη την εποχή, κατά τα τελευταία 20 χρόνια του 16ου αιώνα, είχαν ανακαλυφθεί τρεις αρχαίοι ελληνικοί ύμνοι και με όλο που δεν είχαν κατορθώσει ακόμα να τους διαβάσουν, κέντησαν ιδιαίτερα την φαντασία της συντροφιάς των κόντηδων Μπάρντι και Κόρσι. Σε αυτή την συντροφιά σύχναζε και ο Βιτσέντζο Γκαλιλέι (1533-1591) περίφημος συνθέτης και λαουτίστας, πατέρας του διάσημου αστρονόμου, λάτρης και αυτός της αρχαίας Ελλάδας. Οι ελληνικοί ύμνοι ωθήσανε το Γκαλιλέι να γράψει 3 τραγούδια για μια μονάχα φωνή, με συνοδεία λαούτου, πάνω σε κείμενο από την "Κόλαση" του Δάντη που, καθώς φαίνεται, είναι οι πρώτες "μονωδίες", αλλά που δυστυχώς χαθήκανε. Το παράδειγμα όμως του Γκαλιλέι ακολούθησαν πολλοί σύγχρονοι του μουσικοί γράφοντας μελωδίες για μια φωνή με συνοδεία λαούτου.
Το λαούτο ήταν ένα όργανο με δέκα χορδές που παίζονταν με τα δάκτυλα ή με ένα πλήκτρο και έμοιαζε με το σημερινό μαντολίνο, πιο μεγάλο όμως στο σχήμα. Και όλοι αυτοί οι μουσικοί δεν σκέπτονταν τίποτα άλλο στις προσπάθειες τους αυτές παρά το ξαναζωντάνεμα της αρχαίας ελληνικής μουσικής!
Το 1594, στο μέγαρο του κόντε Κόρσι, γίνεται κάτι το πρωτοφανές : Παρασταίνουν τη "Δάφνη" ένα δραματικό ποίημα του Οκτάβιου Ρινουντσίνι με μουσική του Τζιάκομο Πέρι, που θέμα είχε τη πάλη του Απόλλωνα με τον Πύθωνα Δυστυχώς και η μουσική του Πέρι χάθηκε - έχει απομείνει μόνο το ποίημα - και ούτε απόμειναν λεπτομέρειες γι " αυτή την παράσταση, αλλά λίγο αργότερα, οι ίδιοι, ο Ρινουντσίνι και ο Πέρι συνεργάζονται και το 1600, παρουσιάζουν ένα καινούργιο έργο, την "Ευρυδίκη" που είναι πια μια πραγματική όπερα, η πρώτη όπερα. Παίχθηκε πολλές φορές στη Φλωρεντία, προκαλώντας το γενικό ενθουσιασμό.
Peri - L" Euridice , Prolongo "La tragedia" , 5 min.
Giacomo Peri - L" Euridice , Ninfe ch" i bei crin d" oro , 3 min.
Οι Φλωρεντινοί ήταν πια βέβαιοι, πως αναστήσανε την αρχαία ελληνική τραγωδία, ενώ στη πραγματικότητα, είχαν δημιουργήσει ένα νέο μουσικό είδος, μια καινούργια μορφή, μια καινούργια τέχνη : Την όπερα.
Το 1594, στο μέγαρο του κόντε Κόρσι, γίνεται κάτι το πρωτοφανές : Παρασταίνουν τη "Δάφνη" ένα δραματικό ποίημα του Οκτάβιου Ρινουντσίνι με μουσική του Τζιάκομο Πέρι, που θέμα είχε τη πάλη του Απόλλωνα με τον Πύθωνα Δυστυχώς και η μουσική του Πέρι χάθηκε - έχει απομείνει μόνο το ποίημα - και ούτε απόμειναν λεπτομέρειες γι " αυτή την παράσταση, αλλά λίγο αργότερα, οι ίδιοι, ο Ρινουντσίνι και ο Πέρι συνεργάζονται και το 1600, παρουσιάζουν ένα καινούργιο έργο, την "Ευρυδίκη" που είναι πια μια πραγματική όπερα, η πρώτη όπερα. Παίχθηκε πολλές φορές στη Φλωρεντία, προκαλώντας το γενικό ενθουσιασμό.
Οι Φλωρεντινοί ήταν πια βέβαιοι, πως αναστήσανε την αρχαία ελληνική τραγωδία, ενώ στη πραγματικότητα, είχαν δημιουργήσει ένα νέο μουσικό είδος, μια καινούργια μορφή, μια καινούργια τέχνη : Την όπερα.
Πρέπει όμως να πούμε, μελετώντας τα παλιά αυτά μουσικά κείμενα, πως οι πρώτοι αυτοί δημιουργοί της όπερας, στην προσπάθεια τους να ζωντανέψουν την ελληνική τραγωδία, δεν διάλεγαν μονάχα θέματα από την ελληνική μυθολογία, αλλά και δίνανε περισσότερη σημασία στην ποίηση παρά στη μουσική, έτσι που η μουσική τους καταντούσε μονότονη, η μελωδία τους στεγνή, φτωχή.
Βασισμένοι στις θεωρίες των αρχαίων Ελλήνων, πιστεύανε πως η ποίηση πρέπει να κυριαρχεί και η μουσική να την υπηρετεί. Έτσι καταπολεμούν με πάθος την παλιά σοφή τεχνική, της αντίστιξης - που κατά την ιδέα τους έπνιγε το ποιητικό κείμενο - απλοποιούν την μουσική και δημιουργούν το "απαγγελματικό ρετσιτατίβο" - μια μουσική ομιλία που θα βρούμε αργότερα και στις όπερες του Ροσσίνι και άλλων - και που συνοδεύονταν από ένα κλαβεσέν ή ένα λαούτο. Όπως και νάναι, οι νέοι αυτοί τρόποι αρέσανε εκείνη την εποχή και συγκινούσαν το κόσμο.
Κοντά στον Πέρι, πολλοί, πάμπολλοι είναι οι μουσικοί της Φλωρεντίας που γράφουν όπερες ή μελωδίες και ανάμεσα τους ξεχωρίζουν ο Τζούλιο Κατσίνι - που και σήμερα ακόμα οι καλλιτέχνες του τραγουδιού ερμηνεύουν τα έργα του στις συναυλίες τους - και ο Εμίλιο ντε Καβαλιέρι που είναι ο πρώτος που έγραψε ένα "ορατόριο", μια θρησκευτική όπερα, με τίτλο "Παράσταση της ψυχής και του σώματος".
Caccini - Io parto , 4 min.
Caccini - Ave Maria , 3 min.
Caccini - Amarilli, mia Bella, 3 min.
Από την Φλωρεντία, η όπερα περνάει στη Ρώμη όπου παίρνει πολύ πιο πλατιές διαστάσεις : Γίνεται θεατρικό έργο με απαιτήσεις σκηνικής δράσης, με απαιτήσεις θεαματικές, μεγαλόπρεπους διακόσμους, περίπλοκα μηχανικά μέσα. Για πρώτη φορά, οι Ρωμαίοι συνθέτες παρεμβάλλουν στις όπερες τους και κόρα - χορωδίες - και έτσι πλέον ανάμεσα στο δράμα, βάζουν και μερικά κωμικά επεισόδια που, αργότερα, θα δώσουν την ιδέα της δημιουργίας της "Όπερας-Μπούφα", της κωμικής όπερας, δηλαδή.
Και τώρα πια, με την έκταση και τη διάθεση που παίρνει η όπερα στην Ιταλία, φτάνει η ώρα που θα αναφανεί και θα λάμψει η μεγαλοφυΐα που θα τις εξασφαλίσει, αιώνια ζωή με τα αριστουργήματα της : Ο Κλαύδιος Μοντεβέρντι, ο πρώτος "κλασσικός" της όπερας. Γεννήθηκε στη Κρεμόνα το 1568 και πέθανε στη Βενετία το 1643, εκκλησιαστικός αρχιμουσικός στον Άγιο Μάρκο. Είναι ο πρώτος που βλέπει στη μουσική το πιο ωραίο μέσο για να εκφρασθεί η ανθρώπινη ψυχή με όλα της τα συναισθήματα και τα πάθη, τις επιθυμίες της και τις ελπίδες της, τις χαρές και τους πόνους και τις πίκρες της.
Η τέχνη του είναι ρεαλιστική, ολότελα προσωπική και πρωτότυπη. Στο Μοντεβέρντι δεν βρίσκουμε τον διανοούμενο που προσπαθεί λεπτολογώντας να συνταιριάσει τη μουσική με τα λόγια. Γεμάτος πάθος, θέλει με τη μουσική και με το τραγούδι, να εκφράσει της καρδιάς τα σκιρτήματα, όχι πως περιφρονεί τη ποίηση, αλλά πιστεύει - και το πραγματοποιεί - πως κάθε φράση, και κάθε λέξη, πρέπει να βρει την αντίστοιχη μουσική της έκφραση.
Ο ίδιος χάρηκε και πόνεσε πριν τραγουδήσει τις χαρές και τις λύπες των άλλων. Όταν, το 1607, έγραφε τον "Ορφέα" του δίπλα στο κρεβάτι της ετοιμοθάνατης γυναίκας του, το δικό του πόνο έβαλε μέσα στο θρήνο του Ορφέα. Η γυναίκα του πέθανε, μα αυτός ήταν αναγκασμένος, με όλο το τρομερό πλήγμα, να αποτελειώσει την "Αριάδνη" του για τις γιορτές της Μάντουας το 1608.
Ήταν επόμενο να κάνει έξη χιλιάδες ακροατές να κλαίνε με λυγμούς. Αυτή η όπερα του, η "Αριάδνη" (Αριάνα ιταλικά) έχει χαθεί, όπως έχουν χαθεί και πολλές άλλες όπερες του. Διασώθηκε όμως ένα κομμάτι της, ο "θρήνος της Αριάδνης", για την εγκατάλειψη της από τον Θησέα, μια σύντομη άρια που τραγουδιέται συχνά, σήμερα ακόμα, στις συναυλίες. "Αφήστε με να πεθάνω...." έτσι αρχίζει αυτό το κομμάτι που συγκλονίζει βαθιά τον ακροατή με την δραματική έκφραση της απελπισίας της Αριάδνης!
Monteverdi - Lamento d " Arriana - 2 min.
Monteverdi - The coronation of Poppea - 6 min.
Monteverdi - Poppea " Pur ti miro, pur ti godo" - 6 min.
Από τις όπερες του Μοντεβέρντι που διασώθηκαν είναι η " Επιστροφή του Οδυσσέα", η "Στέψη της Ποππέας" και η "Πάλη του Τανκρέδι και της Κλορίντας", όπερες που παίζονται κάπου-κάπου σε Λυρικές σκηνές που επιθυμούν να ανανεώσουν το ρεπερτόριο τους και να το ποικίλλουν, ανατρέχοντας στα περασμένα, χωρίς βέβαια, να παραμελούν και τα καινούργια έργα.
Από τις όπερες του Μοντεβέρντι που διασώθηκαν είναι η " Επιστροφή του Οδυσσέα", η "Στέψη της Ποππέας" και η "Πάλη του Τανκρέδι και της Κλορίντας", όπερες που παίζονται κάπου-κάπου σε Λυρικές σκηνές που επιθυμούν να ανανεώσουν το ρεπερτόριο τους και να το ποικίλλουν, ανατρέχοντας στα περασμένα, χωρίς βέβαια, να παραμελούν και τα καινούργια έργα.
Σημασία στην ορχήστρα
Αλλά στο Μοντεβέρντι η όπερα χρωστάει και μια άλλη καινοτομία που είχε βαθιά επίδραση στην εξέλιξη της μουσικής γενικά : είναι ο πρώτος που δίνει σημασία στην ορχήστρα και που δεν μεταχειρίζεται τα όργανα απλώς και μόνο για μια ξερή συνοδεία, αλλά σαν ένα μέσο έκφρασης και περιγραφής ακόμα. Στη πρώτη του κιόλας όπερα, τον Ορφέα η ορχήστρα του αποτελείται από δυο κλαβεσέν, δυο μπάσσες βιόλες, δέκα βιόλες ντα μπράτσο ( δηλαδή του μπράτσου), δυο άρπες, δυο βιολιά, δυο κιτταρόνε (μεγάλα λαούτα), δυο φορητά εκκλησιαστικά όργανα, τρις βιόλες ντα γκάμπα ( μεγάλες σαν μικρά βιολοντσέλα), τέσσερα τρομπόνια, δυο κορνέτες, ένα φλάουτο, τέσσερις σάλπιγγες......
Οι τολμηρότητες του για την εποχή είναι καταπληκτικές. Οι κριτικοί τον κτυπούν αμείλικτα . "Πηγαίνει παρά τους νόμους της φύσης και χωρίς τους παραδεγμένους κανόνες της μουσικής και παίρνει το φόρυβο και το χάος για τάξη και αρμονία" έτσι γράφουν. Τα ίδια θα γράψουν, με τον ίδιο τρόπο θα κτυπήσουν αργότερα κι" ένα Βάγκνερ.
Η όπερα θριαμβεύει
Με το Μοντεβέρντι η βενετσιάκη όπερα θριαμβεύει και απλώνεται σε όλη την Ιταλία από όπου θα διαδοθεί σε όλη την Ευρώπη. Αλλά στη Βενετία χρωστάει και κάτι άλλο ο κόσμος - το πρώτο δημόσιο θέατρο όπερας που άνοιξε το 1637 το "Θέατρο Κασσιάνο". Ως τότε η όπερα ήταν αποκλειστικά ιδιωτική υπόθεση των πριγκίπων και των μεγιστάνων που την χρησιμοποιούσαν στα παλάτια τους για να δίνουν περισσότερη λάμψη και μεγαλοπρέπεια στις γιορτές τους. Τώρα γίνεται λαϊκό θέαμα με φτηνό εισιτήριο που ο καθένας μπορεί να πληρώσει. Η σύγχρονη όπερα με τους τραγουδιστές και τους μουσικούς της τους διευθυντές και τους τεχνικούς της, με το κοινό της, έχει πια δημιουργηθεί. Μετά την Βενετία είναι η Νεάπολης που θριαμβεύει με τους δικούς της συνθέτες που κυριότεροι είναι ο Αλέξανδρος Σκαρλάττι - έγραψε.....εκατονδεκα πέντε όπερες, εκτός από πολλά άλλα έργα - και ο Τζιοβάνι Μπατίστα Περγκολέζι που η κωμική του όπερα "Λα Σέρβα Πατρόνα" - η "Υπηρέτρια Κυρία" παίζεται με επιτυχία ως τα σήμερα, αφού παίχτηκε ακόμα και στην Αθήνα, στην Εθνική Λυρική Σκηνή μας.
Alessandro Scarlatti - "Se Florindo e fedele" aria from opera " La donna ancora e fidele" - 3 min
A. Scarlatti - " Mie Schiere guerriere", aria from "Telemaco" - 3 min.
A. Scarlatti - "Posso e voglio" aria from opera "La Giuditta" -1 min.
A. Scarlatti - "Finira barbara sorte" from "Griselda" - 5 min.
