Ο χαμένος Παράδεισος, ποίημα του John Milton

Ο απωλεσθείς ( Χαμένος) Παράδεισος ποίημα του John Milton

 Ο Τζον Μίλτον ή Ιωάννης Μίλτων (John Milton, 1608-1674) ήταν Άγγλος λογοτέχνης, γνωστός περισσότερο για το επικό ποίημα Χαμένος Παράδεισος (Paradise Lost) και τα Αρεοπαγιτικά.
Καταγωγή και μόρφωση
Ο Μίλτον καταγόταν από μία σχετικά εύπορη οικογένεια στο Όξφορντσάιρ. Ο πατέρας του αποκληρώθηκε από τον παππού του επειδή προσχώρησε στον προτεσταντισμό, τη στιγμή που ο παππούς του ήταν αυστηρά καθολικός. Τη πρώτη του μόρφωση ο Μίλτον την έλαβε στο αυστηρά πουριτανικό σπίτι του και μετέπειτα σε ένα σχολείο στο Λονδίνο. Σε ηλικία 15 ετών γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο Καίνμπριτζ. Εδώ ο έφηβος πλέον Μίλτον άρχισε να σπουδάζει την κλασσική αρχαιότητα ενώ ξεκίνησε και την συγγραφή των πρώτων του ποιημάτων στα αγγλικά και στα λατινικά.Ο πατέρας του επέμενε να γίνει ο Μίλτον θεολόγος, αλλά ο ίδιος αρνιόταν κατηγορηματικά.

 Ο χαμένος Παράδεισος ( Paradise Lost ) του Μίλτον ( Milton ) - Περίληψη του ποιήματος.

Το ποίημα περιλαμβάνει 12 βιβλία.

Παρατίθεται ένα μικρό απόσπασμα από το ποίημα στην γλώσσα του ποιητή.

~ BOOK I ~

1.     Of man’s first disobedience, and the fruit

2.     Of that forbidden tree, whose mortal taste

3.     Brought death into the world, and all our woe,

4.     With loss of Eden, till one greater man

5.     Restore us, and regain the blissful seat,

6.     Sing heavenly muse, that on the secret top

7.     Of Oreb, or of Sinai, didst inspire

8.     That shepherd, who first taught the chosen seed,

9.     In the beginning how the heavens and earth

10. Rose out of chaos: Or if Sion hill

11. Delight thee more, and Siloa's brook that flowed

12. Fast by the oracle of God; I thence

13. Invoke thy aid to my adventurous song,

14. That with no middle flight intends to soar

15. Above the Aonian mount, while it pursues

16. Things unattempted yet in prose or rhyme.

17. And chiefly thou Oh spirit, that dost prefer

18. Before all temples the upright heart and pure,

19. Instruct me, for thou knowest; thou from the first

20. Wast present, and with mighty wings outspread

21. Dove-like satst brooding on the vast abyss

22. And mad'st it pregnant: What in me is dark

23. Illumine, what is low raise and support;

24. That to the heighth of this great argument

25. I may assert eternal providence,

26. And justify the ways of God to men.

27. Say first, for Heaven hides nothing from thy view

28. Nor the deep tract of Hell, say first what cause

29. Moved our grand parents in that happy state,

30. Favored of Heaven so highly, to fall off

31. From their Creator, and transgress his will

32. For one restraint, lords of the world besides?

33. Who first seduced them to that foul revolt?

34. The infernal serpent; he it was, whose guile

35. Stirred up with envy and revenge, deceived

36. The mother of mankind, what time his pride

37. Had cast him out from Heaven, with all his host

38. Of rebel angels, by whose aid aspiring

39. To set himself in glory above his peers,

40. He trusted to have equaled the most high,

41. If he opposed; and with ambitious aim

42. Against the throne and monarchy of God

43. Raised impious war in Heaven and battle
 

Κάθε βιβλίο του Απωλεσθέντος Παραδείσου  προτάσσεται  από ένα γνωμικό ή μια περίληψη. Αυτά τα γνωμικά γραφτήκανε απο τον Μίλτον και προστέθηκαν επειδή οι πρώτοι αναγνώστες παρακάλεσαν να έχουν, ένα είδος οδηγού του ποιήματος.
Αρκετά βιβλία αρχίζουν με ένα πρόλογο. Ο πρόλογος του 1^ου βιβλίου υποδηλώνει και το σκοπό του Μίλτωνα. Να διηγηθεί την πτώση του ανθρώπου και να δικαιολογήσει τη στάση του Θεού προς τον άνθρωπο.
Το έπος αρχίζει παραδοσιακά με το medias res.
Ο απλούστερος και ο πιο φυσικός τρόπος να αφηγηθεί κανείς μια ιστορία, είναι ο εξής: να διατάξει και να παρουσιάσει τα γεγονότα σύμφωνα με τη χρονική τους σειρά και τάξη. Μια τέτοια αφήγηση λέμε ότι έχει ως προς την πλοκή το χαρακτηριστικό της χρονικής αλληλουχίας.
Όμως η αφήγηση που παρουσιάζει τα πράγματα με τη σειρά που έγιναν δεν εξασφαλίζει πάντα και το μέγιστο αναγνωστικό ενδιαφέρον. Γι' αυτό, οι συγγραφείς των αφηγηματικών κειμένων επινοούν ποικίλες αφηγηματικές τεχνικές, για να κρατήσουν αδιάπτωτο το ενδιαφέρον και την προσοχή του αναγνώστη.
Μια τέτοια τεχνική είναι να αρχίζει ένα κείμενο in medias res. Αυτή η λατινική φράση, μεταφραζόμενη κατά λέξη και κυριολεκτικά σημαίνει "στο μέσο των πραγμάτων, στο μέσο της υπόθεσης, στο μέσο της πλοκής".
Δεν πρέπει, όμως, με βάση την κυριολεκτική σημασία, να σχηματίσουμε την εντύπωση ότι η αφήγηση αρχίζει από το μέσο της υπόθεσης. Η ακριβής σημασία του όρου είναι η εξής: η αφήγηση δεν παρακολουθεί τα γεγονότα του μύθου, δηλαδή της υπόθεσης, και δεν τα παρουσιάζει στη χρονική τους σειρά και αλληλουχία. Η αφήγηση αρχίζει από το "κέντρο" του μύθου, δηλαδή από το γεγονός που αποτελεί την "καρδιά" της πλοκής, από το πιο ουσιαστικό και το πιο καίριο περιστατικό. -Το ιν μέντια ρες ως προς την αφήγηση αναφερόταν στο παρελθόν ως σχήμα πρωθύστερον, ενώ σήμερα αναφέρεται με τους όρους πρόδρομος αφήγηση και αναδρομική αφήγηση. Όταν ένα αφηγηματικό κείμενο αρχίζει in medias res, δημιουργείται στον αναγνώστη ένα αφηγηματικό κενό, δηλαδή κάποια απορία και ορισμένα ερωτηματικά για τα γεγονότα που χρονικά προηγούνται και τα οποία ο αναγνώστης προς το παρόν αγνοεί.
Το αφηγηματικό κενό προκαλεί το ενδιαφέρον και διεγείρει την προσοχή του αναγνώστη, επειδή ακριβώς του δημιουργεί εύλογες απορίες. Στη συνέχεια, βέβαια, οι απορίες και το "κενό" του αναγνώστη αίρονται, γιατί ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία, με αναδρομική αφήγηση αποκαθίσταται η ομαλή ροή και εξέλιξη του μύθου.
Για παράδειγμα, στο δημοτικό τραγούδι ο "Θάνατος του Διγενή", που έχει αφηγηματικό χαρακτήρα, η ποιητική αφήγηση αρχίζει in medias res, προβάλλει δηλαδή πρώτο το πιο καίριο γεγονός, που είναι το ψυχομαχητό του Διγενή. Ο αναγνώστης, βέβαια, απορεί: η απορία αυτή σταδιακά αίρεται με την αναδρομική αφήγηση του Διγενή, που αναφέρεται στα όσα προηγήθηκαν του ψυχομαχητού.
Το αντίθετο, ακριβώς, του in medias res δηλώνεται με τον επίσης λατινικό όρο ab ovo. Ο όρος αυτός, που οφείλεται στο Λατίνο ποιητή Οράτιο κατά λέξη σημαίνει "από το αυγό" και εμφανίζεται και αυτός στο έργο του Ars Poetica, όπου ο ποιητής κάνει αναφορά στην τεχνική του Ομήρου. Ως λογοτεχνικός όρος, όμως, δηλώνει μια συγκεκριμένη αφηγηματική τεχνική ή, απλούστερα, έναν τρόπο να αφηγηθεί κανείς μια ιστορία σε ένα εκτενές επικό κείμενο ή σε ένα μυθιστόρημα. Συγκεκριμένα, ο όρος αυτός δηλώνει ότι η αφήγηση μιας ιστορίας ξεκινάει απ' την αρχή και παρακολουθεί τα γεγονότα σε μια ευθύγραμμη, λεπτομερειακή και χρονική σειρά και τάξη. Αυτός ο γραμμικός και λεπτομερειακός τρόπος παρουσίασης και γεγονότων σε μιαν αφήγηση δημιουργεί τελικά αφηγηματικό κείμενο κουραστικό, ανιαρό και υπερβολικά εκτενές
Ένα από τα χαρακτηριστικότερα κείμενα γραμμένα με την τεχνική in medias res είναι η Οδύσσεια.

Περιγραφή της υπόθεσης του ποιήματος

Ο Σατανάς και οι άλλοι εξεγερμένοι άγγελοι ξύπνησαν και βρέθηκαν ξαφνικά στη Κόλαση σε μια φλεγόμενη λίμνη . Ο Σατανάς βρίσκεται δίπλα στον Βελζεβούλ. Ο Σατανάς βγαίνει από την λίμνη και πετάει στη ακτή. Φωνάζει στους άλλους αγγέλους να κάνουν το ίδιο και αφήνουν την λίμνη. Ο Σατανάς τους λέει ότι δεν χάθηκαν όλα και προσπαθεί να τους εμψυχώσει. Οδηγούμενοι από τον  Μάμωνα και τον Μούλτσιμπερ , οι εκπεσόντες άγγελοι κτίζουν  την πρωτεύουσα τους και το παλάτι τους, Το Παντεμόνιουμ ( Pandemonium). Οι σημαντικώτεροι από αυτούς τους αγγέλους, τότε συναθροίζονται για να κάνουν  ένα συμβούλιο.
(Ο Σατανάς είναι όρος της αβραάμικης θρησκείας που προσωποποιεί  το κακό και τον πειρασμό. Στην χριστιανική και βιβλική βιβλιογραφία το όνομα Βελζεβούλ αναφέρεται ως ένα εναλλακτικό όνομα για τον διάβολο. Στην χριστιανική δεμονολογία είναι ένας από τους εφτά πρίγκηπες της κόλασης, σύμφωνα με την καθολική δοξασία της κόλασης.Ο Μάμωνας περιλαμβάνεται στους 7 πρίγκηπες της κόλασης. Ο Μούλτσιμπερ χρησιμοποιείται ως ένα εναλλακτικό όνομα για το ρωμαϊκό θεό Vulkan.Ο ρωμαϊκός θεός Vulcan αντιστοιχεί στον ελληνικό θεό Ήφαιστο. Είναι ο Θεός της φωτιάς και του σιδήρου. Κατοικεί κάτω από το ηφαίστειο Αίτνα).
Στο συμβούλιο, ο Σατανάς  ζητάει εκείνο που οι Δαίμονες  σκέπτονται ό τι θα πρέπει να είναι η επόμενη τους κίνηση εναντίον του Θεού. Ο Μολώχ μιλάει για ανοιχτό πόλεμο. Ο Μπελιάλ (Belial) αντιστρέφει του Μολώχ  τα επιχειρήματα, προτείνοντας ότι τίποτε δεν θα πρέπει να γίνει.
( 1-Ο Μολώχ είναι το όνομα του αρχαίου θεού των Αμμωνίων. Οι Αμμωνίτες είναι ένα παλιό έθνος από την Παλαιά Διαθήκη που κατοικούσαν ανατολικά του ιορδάνη ποταμού και της νεκράς θάλασσας στη σημερινή Ιορδανία. Ο Μολώχ συνδέεται με ένα ιδιαίτερο είδος εθελοντικής θυσίας των παιδιών και θεωρείται ο μεγαλύτερος πολέμιος των εκπεσόντων αγγέλων. 2- Ο Μπελιάλ αναφέρεται προσωποποιημένος ως δαίμονας στα εβραϊκά και χριστιανικά κείμενα. 3- Ο Γαβριήλ είναι άγγελος αγγελιοφόρος του Θεού.)
Ο Μάμμωνας, ο υλιστής άγγελος, προτείνει ότι θα πρέπει να κάνουν το καλλίτερο από ότι έχουν. Τελικά, ο Βενζεβούλ, ο δεύτερος μετά τον Σατανά, προτείνει ότι οι άγγελοι θα πρέπει να προσπαθήσουν να φθάσουν το Θεό, μέσα από το νέο του δημιούργημα, τον άνθρωπο. Η πρόταση του Βενζεβούλ, η οποία στην πραγματικότητα ήταν η πρόταση του Σατανά, υιοθετείται και ο Σατανάς ψάχνει να βρεί το νέο κόσμο και τα νέα πλάσματα. Αναχωρεί αμέσως, πετώντας προς την Πύλη της κόλασης. Εκεί, συναντάει τα παιδιά του, την Αμαρτία και τον Θάνατο. Η Αμαρτία ανοίγει την Πύλη στο Σατανά ο οποίος πετώντας κατευθύνεται στο Χάος και τη Νύχτα. Η Αμαρτία και η Νύχτα τον ακολουθούν. Τελικά, στο βάθος, ο Σατανάς βλέπει τη Γή.
Ο Θεός παρακολουθεί τον Σατανά να πλησιάζει την Γή και φοβάται ότι θα πετύχει να διαφθείρει τον Άνθρωπο. Ο Άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση. Αλλά, ο Θεός προφανώς γνωρίζει το τι θα συμβεί. Ο Θεός προσθέτει ότι ο Άνθρωπος μπορεί να σωθεί  μέσω της  χάριτος και του ελέους, αλλά θα πρέπει επίσης να αποδεχτεί την δίκαιη τιμωρία του θανάτου, εκτός εαν κάποιος την πάρει από τον Άνθρωπο. Ο Υιός προσφέρθηκε να γίνει ένας άνθρωπος και να δεχτεί το θάνατο ώστε να τον νικήσει. Οι άγγελοι χαίρονται.

Στο μεταξύ, ο Σατανάς, καθισμένος στην άκρη της Γης, δεν μπορεί να βρεί το δρόμο προς τον Άνθρωπο. Ο Σατανάς μεταμορφώνει τον εαυτό του σε χερουβήμ και πετάει στον ήλιο για να συζητήσει με τον αρχάγγελο, Ούριελ (Uriel). Ο Ούριελ, δείχνει στον Σατανά το δρόμο προς τον Άνθρωπο. Κυττάζοντας προς τη Γη, ο Σατανάς ζαλίστηκε με την ομορφιά που έβλεπε, αλλά γρήγορα συνήλθε και συγκέντρωσε τη σκέψη του σε εκείνο που έπρεπε να κάνει. Είδε τον Αδάμ και την Εύα και εντυπωσιάστηκε με την ομορφιά τους. Καθώς ο Σατανάς άκουε το ζευγάρι, συζητούσαν για μιά εντολή του Θεού ότι δεν θα έπρεπε να φάγουν από το Δέντρο της Γνώσης με τιμωρία τον θάνατο. Ο Σατανάς αμέσως άρχισε να φτιάχνει ένα σχέδιο. Ο Ούριελ, στον ήλιο, άρχισε να υποπτέυεται το χερουβήμ του οποίου η φυσιογνωμία έδειχνε περίεργα συναισθήματα και πήγε να προειδοποιήσει τον Γαβριήλ. Ο Γαβριήλ είπε ότι αυτός και οι αγγελοί του θα συλλάβουν κάθε παρείσακτο στον κήπο και αργά αυτή την νύχτα ο  Ιθουριέλ και ο Ζελφρόν θα συλλάβουν το Σατανά  που ψιθυρίζει κάτι στο αυτί της Εύας. ΟΙ δυο άγγελοι φέρνουν το Σατανά ενώπιον του Γαβριήλ, ο οποίος, με τη βοήθεια του Θεού, διώχνει τον πλάνο από τη Γη.

Όταν η Εύα ξύπνησε, διηγείται  στον Αδάμ  για το ενοχλητικό της όνειρο. Ο Αδάμ την καθησυχάζει, θυμίζοντας της ότι είναι ασφαλής εάν υπακούει στον Θεό.Ο Θεός αποφάσισε να στείλει τον άγγελο Ραφαήλ να προειδοποιήσει τον Αδάμ και την Εύα να προσέχουν το Σατανά. Ο Ραφαήλ πηγαίνει στη Γη όπου γευματίζει μαζί με τον Αδάμ και την Εύα. Μετά το γεύμα, ο Ραφαήλ  ενημερώνει τον Αδάμ για την μεγάλη εξέγερσή στον Ουρανό.

Ο Ραφαήλ λέει ότι ο Εωσφόρος ( Σατανάς) ζήλευε τον Υιό και μέσα από σοφιστικά επιχειρήματα πήρε τους οπαδούς του, περίπου το ένα τρίτο των αγγέλων, ώστε να ακολουθήσουν αυτόν στο Βορρά. Εκεί, μόνο ένας από τους οπαδούς του Σατανά αντιστάθηκε – ο Αβντιέλ, ο οποίος επέστρεψε στο Θεό.

Ο Σατανάς επιτίθεται στον Θεό και Ουράνιο Οικοδεσπότη, αλλά η δύναμη του όμως, έχει εξασθενιστεί από το Θέο. Με όλα αυτά, οι δυνάμεις του Θεού έχουν μικρή δυσκολία στο να κατατροπώσουν τους εξεγερμένους. Ο Μιχαήλ σκίζει τον Σατανά στα δύο, η οποία είναι ταπεινωτική, αλλά όχι θανάσιμη, διότι ο Σατανάς, ως άγγελος δεν μπορεί να πεθάνει. Μετά την πρώτη μέρα της μάχης, οι εξεγερμένοι κατασκευάζουν ένα κανόνι και αρχίζουν την δεύτερη μέρα της μάχης, να έχουν κάποια επιτυχία. Οι δυνάμεις του Θεού αρχίζουν να μετακινούν βουνά και να τα ρίχνουν στους εξεργεμένους, θάβοντας αυτούς και τα κανόνια τους. Ο Θεός διασκεδάζει με την θρασύτητα των εξεγερμένων, αλλά δεν θέλει να καταστρέψει  το τοπίο. Στέλνει τον Υιό μπροστά από Αυτόν σε ένα άρμα. Οι εξεγερμένοι γρήγορα συγκεντρώνονται στην Κόλαση.

Μετά, ο Ραφαήλ  απαντάει σε ερωτήσεις του Αδάμ σχετικές με την δημιουργία του κόσμου. Ο άγγελος εξηγεί μέρα την μέρα την δημιουργία του κόσμου σε έξη μέρες. Τότε, στην προσπάθεια του να συνεχίσει την κουβέντα με τον άγγελο, ο Αδάμ τον ρωτάει για την κίνηση των ουρανίων σωμάτων. Ο Ραφαήλ εξηγεί στον  Αδάμ ότι θα πρέπει να αφήσει μερικές ερωτήσεις στη σοφία του Θεού. Μετά, ο Αδάμ περιγράφει την δικιά του δημιουργία, την έλευση του στο Παράδεισο και την δημιουργία της Εύας. Περιγράφει πόσο ωραία είναι σε αυτόν η Εύα και η ευτυχία της έγγαμης αγάπης. Ο Ραφαήλ δίνει μια τελευταία προειδοποίηση στον  Αδάμ προτού φύγει.

Έχοντας φύγει από την Εδέμ για οκτώ μέρες, ο Σατανάς γυρίζει, γλυστρώντας μυστικά μέσω μιας πηγής κοντά στο δέντρο της γνώσης. Πήρε την μορφή ενός φιδιού για να προσπαθήσει να ξεγελάσει τον  Άνθρωπο. Όταν ο Αδάμ και η Εύα ξύπνησαν, φιλονικούσαν κατά πόσο θα πρέπει να δουλέψουν μαζί ή χώρια. Η Εύα τελικά πείθει τον Αδάμ να την αφήσει να εργαστεί μόνη της. Ο Σατανάς με την μορφή του φιδιού, πλησιάζει την Εύα και χρησιμοποιώντας εξυπνάδα αλλά και πλανεμένα επιχειρήματα, την πείθει να φάει τον καρπό του δέντρου της γνώσης. Αφού ή Εύα τον έφαγε, αποκαλύπτει το τι έκανε στον Αδάμ, ο οποίος μη μπορώντας να αντέξει την σκέψη ότι θα έχανε την Εύα, τρώει και αυτός. Τρώγοντας το καρπό, οι δυο τους καταλήφθηκαν από πόθο και τρέχουν στο δάσος για να κάνουν έρωτα. Όταν ξύπνησαν, αισθάνθηκαν  ντροπή και ενοχή. Ο καθένας κατηγορούσε τον άλλον.

Στον Ουρανό, οι άγγελοι είχαν τρομοκρατηθεί για την πτώση του Ανθρώπου, αλλά ο Θεός τους διαβεβαίωνε  ότι αυτός είχε προβλέψει όλα αυτά που συνεβησαν. Έστειλε τον Υιό στη Γη να αποδώσει δικαιοσύνη στους ανθρώπους και στο φίδι. Ο Υιός έφτασε στη Γη και απέδωσε την δικαιοσύνη του. Πρόσθεσε όμως, ότι μέσω της συγνώμης, ο Αδάμ και η Εύα και όλοι οι άνθρωποι, θα μπορούν προοδευτικά να υπερνικήσουν το θάνατο. Σε μια πράξη συμπόνιας, ο Υιός έντυσε τις δύο ανθρώπινες υπάρξεις.

Εν τω μεταξύ, η Αμαρτία και ο Θάνατος διαισθάνθηκαν ότι θα βρούν μια ευκαιρία στη γη. Κατασκεύασαν ένα τεράστιο διάδρομο από την κόλαση στην γη. Στην διάρκεια του δρόμου τους, συνάντησαν το Σατανά που γύρναγε στην Κόλαση. Πλησίαζαν την Γη, ενώ ο Σατανάς εισέρχεται στην Κόλαση μεταμφιεσμένος. Ο Σατανάς κάθεται στο θρόνο του και αναγγέλει το τι έχει κάνει. Περιμένοντας να ακούσει την επιβράβευση όλων των έκπτωτων αγγέλων, αντί να ακούσει μόνο αποδοκιμασίες καθώς αυτός, αλλά και όλοι οι οπαδοί του μεταμορφώθηκαν σε φίδια. Όταν έφαγαν το καρπό του δέντρου της γνώσης το οποίο εμφανίστηκε μπροστά τους, έγιναν σκέτη στάχτη.

Πάνω στη Γη, η Αμαρτία και ο Θάνατος είδαν αναρίθμητες ευκαιρίες. Ο Θεός, κυττάζοντας τους, τελικά λέει ότι αυτοί θα πρέπει να εκτοξευθούν στην Κόλαση και να σφραγισθούν. Ο Αδάμ και η Εύα θρηνούν, αλλά η Εύα πειθήνια ζητάει την συγχώρεση του Αδάμ. Αυτός υποχωρεί, η αγάπη του υπερνίκησε την πικρία του. Αυτή προτείνει την αυτοκτονία ως ένα τρόπο για να αποφύγουν την τρομερή κατάρα του κόσμου, αλλά ο Αδάμ λέει ότι πρέπει να υπακούουν στο Θεό.

Ο Θεός στέλνει τον άγγελο Μιχαήλ για να διώξει έξω από τον Παράδεισο τον Αδάμ και την Εύα. Προτού όμως το κάνει, ο Μιχαήλ παίρνει τον Αδάμ πάνω σε ένα λόφο και δίνει  στους ανθρώπους ένα όραμα της ιστορίας της Βίβλου, τελειώνοντας με την γέννηση του Χριστού ο οποίος θα γίνει ο λυτρωτής του Ανθρώπου. Ο Αδάμ αναγαλίασε. Ο Αδάμ και η Εύα μαζι βγήκαν από τον Παράδεισο.  Πίσω τους ένα φλεγόμενο ξίφος φυλάει την είσοδο, μπροστά τους, αντικρύζουν μια νέα ζωή σε ένα νέο κόσμο.

Το τελευταίο βιβλίο του ποιήματος

~ BOOK XII ~

1.     As one who in his journey bates at noon,

2.     Though bent on speed; so here the archangel paused

3.     Betwixt the world destroyed and world restored,

4.     If Adam aught perhaps might interpose;

...............................................................

1.     To the subjected plain; then disappeared.

2.     They, looking back, all the eastern side beheld

3.     Of Paradise, so late their happy seat,

4.     Waved over by that flaming brand; the gate

5.     With dreadful faces thronged, and fiery arms:

6.     Some natural tears they dropt, but wiped them soon;

7.     The world was all before them, where to choose

8.     Their place of rest, and Providence their guide:

9.     They, hand in hand, with wandering steps and slow,

10. Through Eden took their solitary way.

 

Ανάλυση  του 12ου βιβλίου.

Η αναλυτική περιγραφή του 12^ου βιβλίου δίδεται ως παράδειγμα για την πλόκη και παρουσίαση των αντιλήψεων  της εποχής και των απόψεων του Μίλτωνα οι οποίες βέβαια προοδευτίκα αναπτύσσονται  σε κάθε ένα από τα προηγούμενα 11 βιβλία.
Το 12^ο βιβλίο αρχίζει με την διήγηση στον Αδάμ της ιστορίας της Βίβλου. Ξεκινάει με την ιστορία του Ιάφεθ ( Nimrod) και του πύργου της Βαβέλ.Ο Ιάφεθ ήταν ονομαστός ως επιδέξιος κυνηγός, και ο Μιχαήλ προσθέτει ότι οι άνθρωποι «Θα πρέπει να είναι ο αγώνας του». Με αυτό οι Άγγελοι αναφέρονται στον κανόνα του Ιάφεθ για τους ανθρώπους  γιατί τελικά είναι αυτός που προκαλεί τον Θεό, μέσω της κατασκευής  του Πύργου της Βαβέλ.
( Από τους τρεις γιούς του Νώε, τον Σημ, τον Χαμ και τον Ιάφεθ, κατάγονται σύμφωνα με τη Βίβλο όλοι οι σημερινοί λαοί της γης. Από τον Σημ κατάγονται οι Σημίτες - Άραβες, Εβραίοι κλπ.), από τον Ιάφεθ οι ινδοευρωπαίοι - Άριοι - και από τον Χαμ οι μαύροι κάτοικοι της Αφρικής).

Ο Θεός σταμάτησε αυτή την δραστηριότητα με το μπέρδεμα της γλώσσας που μιλούσαν αυτοί που κατασκεύαζαν τον Πύργο και έτσι  δεν μπορούσαν πλέον να εργάζονται μαζί. Ο Αδάμ αναστατώθηκε επειδή κάποιοι άνθρωποι κυριαρχούν πάνω στους άλλους. Ο Μιχαήλ εξηγεί, πως επειδή οι άνθρωποι δεν μπορούν να ελέγχουν τα πάθη τους ,κάποιοι άνθρωποι ελέγχουν τις κοινωνίες. Ο Θεός στέλνει άδικους κανόνες προκειμένου να ελέγξει μερικές ομάδες, έτσι ώστε αυτοί να χάνουν, πλέον την προσωπική τους ελευθερία.
Ο Μιχαήλ συνεχίζει να εξηγεί γιατί τόσο πολλοί άνθρωποι στον κόσμο είναι κακόβουλοι με το Θεό ο οποίος όλο και περισσότερο επιγκεντρώνεται στους Ισραηλίτες και τον πιστό οδηγό τους Αβραάμ, ο οποίος μεταφέρει το σπόρο που τελικα θα δώσει τον Λυτρωτή. Εδώ, ο Μιχαήλ αναφέρεται συνοπτικά στις ιστορίες του Ιακώβ και Ιωσήφ, στη αιχμαλωσία των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο, στην ανάδειξη του Μωυσή ως αρχηγού στην μεγάλη έξοδο από την Αίγυπτο. Ο Μωυσής οδήγησε τον λαό του μέσα από την έρημο, ακολουθώντας τις εντολές του Θεού και άρχισε να διαμορφώνει νόμους για τον λαό. Ο Αδάμ ρώτησε γιατί χρειάζονται τόσοι πολλοί νόμοι και ο Μιχαήλ απάντησε ότι οι ανάγκη για νόμους δείχνει την κατάπτωση του ανθρώπου. Οι νόμοι βοηθάνε τους ανθρώπους να θυμούνται να κάνουν εκείνα τα πράγματα τα οποία θα έπρεπε να ξέρουν να κάνουν από μόνοι τους. Ακόμη και έτσι, ο Άνθρωπος δεν μπορεί στην πραγματικότητα να σωθεί μέχρις ότου έλθει ο Ιησούς να θυσιάσει τον εαυτό του για όλοι την ανθρωπότητα.
Ο Ιησούς του Ναυή (Joshua) τελικά οδήγησε τους ισραηλίτες στη γη της επαγγελίας όπου θεμελίωσαν μια κοινωνία που κυβερνιώνταν με νόμους και βασιλιάδες. Ο ισχυρότερος βασιλιάς ήταν ο Δαβήδ του οποίου η γενιά κουβάλαγε το σπόρο του Λυτρωτή. Ο γιός του Δαβήδ, ο Σολομών θα έκτιζε το μεγαλύτερο ναό για να στεγάσει τις εντολές (διαθήκη). Παρ’όλα αυτα, οι βασιλιάδες που ακολούθησαν απομακρύθηκαν τόσο πολύ από το Θεό, ώστε ο Θεός άφησε όλο το έθνος να αιχμαλωτισθεί από τους Βαβυλωνίους. Μεγάλη διχόνοια δημιουργήθηκε στην κοινωνία για πολλά χρόνια , μέχρις ότου , κάτω από την ρωμαϊκή κυριαρχία, ο Μεσσίας θα γεννιόντανε από μια παρθένο.
Όταν ο Αδάμ έδειξε ενδιαφέρον για την επικείμενη μάχη, ο Μιχαήλ τότε εξήγησε ότι η νίκη του Μεσσία εναντίον του Σατανά δεν θα συμβεί κυριολεκτικά με μάχη. Αλλά ο Υιός θα μεταμορφωθεί σε άνθρωπο τον Ιησού, θα υποφέρει για τα πιστεύω του και θα θανατωθεί. Παρ’όλα αυτά, σε 3 μέρες, ο Ιησούς θα αναστηθεί, και έτσι θα νικήσει το θάνατο τον οποίον ο Αδάμ έχασε πάνω στον κόσμο. Ο Ιησούς επίσης θα αποστείλει αποστόλους σε όλο τον κόσμο να κυρήξουν το μήνυμα του. Εκείνοι που θα υπακούσουν στις εντολές του Θεού θα σωθούν και θα έχουν αιώνια ζωή. Στο πλήρωμα του χρόνου, ο Ιησούς θα κρίνει τους ζώντες και πεθαμένους και οι αληθινά πιστεύσαντες θα εισέλθουν στον πιο θαυμαστό Παράδεισο.
Ο Αδάμ ευχαριστήθηκε που έμαθε όλα αυτά που του είπε ο Μιχαήλ, και το πιο ευχάριστο που έμαθε ήταν ότι ο Θάνατος θα οδηγήσει πραγματικά σε μια μεγάλη ανταμοιβή. Λέει ότι η πτώση του θα γίνει τώρα μια χαρούμενη κατηγόρια ή ότι κάποιοι το λέγουν felix culpa (ευτυχές σφάλμα). Η καλοσύνη του Θεού θα προσδώσει σε όλοι την ανθρωπότητα , μέσω του Θανάτου, την ευκαιρία να ζήσει αιώνια με τον Θεό. Ο Αδάμ βλέποντας αυτή την πιθανότητα ως ένα ακόμη μεγαλύτερο αγαθό από το να έμενε αναμάρτητος στον Παράδεισο. Ο Μιχαήλ επαινεί τον Αδάμ για την λογική του και του λέει να προσθέσει πίστη, αρετή, υπομονή, εγκράτεια και αγάπη στα πιστεύω του και θα οδηγηθεί σε μια καλή ζωή και τελικά θα βρεθεί μαζί με τον Θεό.
Είναι καιρός για τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τον Παράδεισο. Ο Μιχαήλ συνιστά στον Αδάμ να ξυπνήσει την Εύα και αργότερα να της πεί όλα όσα έμαθε από τον άγγελο. Όταν η Εύα ξύπνησε, ανέφερε ότι έμαθε πολλά από τα ονειρά της. Γνωρίζει ότι η θέση της είναι μαζί με τον Αδάμ και ότι πάντοτε θα πηγαίνει όπου αυτός βρίσκεται. Επι πλέον ομολογεί, ότι γνωρίζει ότι ο Μεσσίας θα προκύψει από σπόρο δικό της.
Ο Αδάμ και η Εύα εγκαταλείπουν τον Παράδεισο. Ο Μιχαήλ τους οδηγεί δια μέσου της Ανατολικής Πύλης, κάτω στην πεδιάδα. Πίσω τους βλέπουν το φλεγόμενο ξίφος το οποίο προστατεύει τον Παράδεισο από τους εισβολείς. Ένας απέραντος νέος κόσμος απλώνεται μπροστά τους και γνωρίζουν ότι ο Θεός θα είναι μαζί τους. Κρατημένοι από το χέρι, πορεύονται στον ΚΟΣΜΟ.

Αποκρυπτογράφηση του ποιήματος
Το 12^ο βιβλίο φαίνεται να είναι μια απλή συνέχεια του 11^ου βιβλίου και πράγματι στην πρώτη έκδοση του Χαμένου Παραδείσου, τα βιβλία 11 και 12 ήταν ένα βιβλίο. Στην δεύτερη έκδοση, ο Μίλτων άλλαξε τα αρχικά 10 βιβλία σε 12. Μία από τις αλλαγές ήταν η διαίρεση που δημιούργησε τα βιβλία 11 και 12. Οι διανοούμενοι στον 17^ο αιώνα τοποθετούσαν την Δημιουργία στα 4000 π.χ. και τον κατακλυσμό στα 2000 π.χ. Έτσι ο Μίλτων χώρισε το αρχικό του δέκατο βιβλίο σε δύο των 2000 χρόνων το καθένα, που τελειώνουν και τα δύο με ένα λυτρωτή – ο Νώε στο 11^ο βιβλίο και ο Ιησούς στο 12^ο Βιβλίο. Διαμόρφωσε επίσης διαφορετικά την παρουσίαση σε κάθε βιβλίο.Το 11^ο βιβλίο παρουσιάζεται ως μια σείρα παρομοίων σχεδόν οραμάτων που το καθένα του είναι αυτόνομο. Το 12^ο βιβλίο είναι πολύ περισσότερο αφηγηματικό. Ο Μιχαήλ λέει ότι θα πει τώρα την ιστορία και παρουσιάζει μια μεγάλη αναφορά ιστορικών γεγονότων μάλλον, παρά αλληλουχία συμβάντων.
Τα ιστορικά γεγονότα που ο Μιχαήλ αναδεικνύει στο 12^ο βιβλίο συνεχίζουν να αναδεικνύουν θέματα και ιδέες που διαπερνούν όλο τον Χαμένο παράδεισο.
Το πρώτο γεγονός είναι η ιστορία του Ιάφεθ και του Πύργου της Βαβέλ. Το ενδιαφέρον του Αδάμ για αυτή την ιστορία είναι το γεγονός ότι ένας άνθρωπος κυριαρχεί επάνω στον άλλο. Ο Αδάμ σχολιάζει ότι ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο κυριαρχία πάνω στα ζώα αλλά όχι στους συντρόφους του ανθρώπους. Ο Μιχαήλ θαυμάζει την λογική του Αδάμ αλλά δείχνει ότι η κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο είναι ένα μέρος του προπατορικού αμαρτήματος του Αδάμ.Όταν ένα άτομο αφήνει την λογική του να ελέγχεται από του άλλου την επιθυμία ή την θέληση, αντιστρέφει την ορθή εντολή που ο Θεός επιθυμούσε.Ο Θεός βλέποντας ότι ο άνθρωπος αφήνει «ανάξια δύναμη» να κυβερνήσει μέσα του, έτσι επιτρέπει να εμφανισθούν τύρρανοι μεταξύ των ανθρώπων και να ασκήσουν επιρροή σε αυτούς.
Αυτή η έμφασης στην λογική ως προεξάρχουσα ικανότητα του ανθρώπου είναι ένα από τα πρωτεύοντα θέματα στον Χαμένο Παράδεισο. Στην Κόλαση, ο Δάντης χώρισε όλες τις αμαρτίες σε 3 κατηγορίες – την αμαρτία της επιθυμίας, την αμαρτία της θέλησης και την αμαρτία της λογικής. Οι χειρότερες αμαρτίες ήσαν εκείνες της λογικής γιατί εξουσιάζουν μέρος του ανθρώπου που τον κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα πλάσματα. Στον Χαμένο Παράδεισο, ο Αδάμ και η Ευά έχουν υποπέσει στην αμαρτία της επιθυμίας – αυτή γιατί έφαγε το μήλο, αυτός για το πάνω από όλα πάθος του,στην Εύα. Ο Αδάμ επίσης διέπραξε το αμάρτημα της θέλησης, τρώγοντας το μήλο ακόμη και όταν η λογική του έλεγε ότι κάνοντας το , είναι λάθος. Παρ’όλα αυτά, ούτε ο Αδάμ ούτε η Εύα διέπραξαν το αμάρτημα της λογικής – ήταν ανίσχυροι να αρνηθούν οποιαδήποτε ενεργειά τους  . Ο Σατανάς διέπραξε την αμαρτία της λογικής. Ο λόγος του στην Εύα είναι ένα τέλειο παράδειγμα. Χρησιμοποίησε την λογική να πείσει την Εύα να φάει το μήλο. Χρησιμοποιώντας  την λογική του για απατηλούς σκοπούς, διέπραξε ότι στο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση πίστευαν ότι θεωρούνταν η χειρότερη μορφή αμαρτωλής πράξης.
Ο Μίλτων προφανώς συμφωνεί με τις ιδέες του Δάντη περί αμαρτίας, τουλάχιστον σε μια γενική έννοια. Σε ολόκληρο το ποίημα, ο Μίλτων τονίζει την λογική ως μια προεξάρχουσα ικανότητα πάνω στην οποία μπορεί να βασισθεί ο άνθρωπος. Στην ιστορία του Ιάφεθ, ο Μιχαήλ δικαιολογεί την εξουσία του ενός ανθρώπου πάνω στον άλλον, στην ανικανότητα του ανθρώπου να ενεργοποιήσει την λογική πρώτα προτού λάβει μια απόφαση. Όλα τα κακά που έρχονται στον κόσμο, ανεξάρτητα εαν περιέχουν επιθυμία ή θέληση, είναι στην πραγματικότητα εκεί εξ’αιτίας της κατάρευσης της λογικής.
Στο δεύτερο μέρος της ιστορικής απαρίθμησης του Μιχαήλ στο 12^ο βιβλίο, οι άγγελοι αρχίζουν να επικεντρώνονται σε ορισμένους ήρωες με συγκεκριμένο πολιτισμό – τους ισραηλίτες. Λέει για τον Αβραάμ, αναφέρεται στον Ιάκωβο και τον Ιωσήφ, παρουσιάζει τον Μωυσή ως ένα είδος σωτήρα και παρουσιάζει την ιστορία των βασιλέων του Ισραήλ, αρχίζοντας με τον Ιησού του Ναυή που οδήγησε τον λαό του στην υποσχεθείσα Γη, και ακολουθεί η αναφορά στον Δαβίδ και Σολομών.
Ο Μιχαήλ εξηγεί ότι ο Θεός κουράστηκε από τις ανομίες του κόσμου και άφησε τα περισσότερα Έθνη "Στο δικό τους διεφθαρμένο δρόμο» . Έστρεψε την προσοχή του σε ένα «Μοναδικό Έθνος», τους Ισραηλίτες, που επρόκειτο να προκύψουν από τον Αβραάμ, ένα άνδρα πιστό στον Θεό. Αυτό το γεγονός  κατά τον Μιχαήλ εξηγεί γιατί οι Εβραίοι ( Ισραηλίτες) είναι « ο εκλεκτός λαός». Ο Θεός βρήκε τον πιστό άνθρωπο, Αβραάμ, και αποφάσισε να επικεντρώσει την προσοχή του στους λαούς και τα έθνη που προέρχονται από αυτό το άτομο. Από το να καταστρέψει τον υπόλοιπο κόσμο για την ανομία του, απλά ο Θεός έστρεψε το βλέμμα του μακρυά από αυτό και επικεντρώθηκε στον Αβραάμ και τον λαό του. Ο Αβραάμ υπακούει στις εντολές του Θεού και πηγαίνει στην Χαναάμ, μια χώρα που ο Θεός υποσχέθηκε σε όλες τις μελλοντικές γενεές. Εκεί, ο Αβραάμ εγκατάστησε το ξεκίνημα του Βασιλείου του Ισραήλ.
Ένα άλλο σπουδαίο σημείο της επιλογής του Αβραάμ και των ισραηλιτών από το Θεό είναι η αναφορά στον « Σπόρο». Ο Θεός είχε πει ότι ο σπόρος της Εύας θα μπορούσε να κατακαύσει το φίδι και στο 12^ο βιβλίο, ο Μιχαήλ ξεκαθαρίζει ότι « με αυτό το σπόρο/εννοεί τον Μέγα Ερχομενό σας». Ο «Μέγας Ερχόμενος» είναι φυσικά, ο Ιησούς, ο οποίος θα έλθει να σώσει τους ανθρώπους από την αμαρτία και τον θάνατο. Έτσι, η εξήγηση του Μιχαήλ για τον εκλεκτό λαό κατανοείται καθαρότερα από τον Αδάμ. Αυτός ο λαός, οι Ισραηλίτες, μεταφέρουν το σπόρο του Μεσσία, αρχικά επιλέγησαν χάρι στην θεοσέβεια του Αβραάμ, αλλά αυτοί διαλέκτηκαν επειδή ο Μεσσίας θα προέλθει από αυτούς. Ο Αδάμ αρχίζει να αντιλαμβάνεται το μάθημα ιστορίας του Μιχαήλ.
Η φύση αυτού του μαθήματος επεκτείνεται σε πρόσωπα που ο Μιχαήλ επιλέγει να τα αναδείξει σαν παραδείγματα, ιδιαίτερα ο Μωυσής. Η μορφή του Αβραάμ, του Μωυσή, του Ιησού Ναυή και του Δαβίδ είναι όλα, σε διαφορετικό βαθμό, σκιαγραφία του Ιησού. Η πρακτική της «τυπολογικής αλληγορίας ή του συμβολισμού» άρχισε πολύ νωρίς στην χριστιανική Εκκλησία. Η σκέψη πίσω από αυτή την ιδέα ήταν να γίνει η Παλαιά Διαθήκη περισσότερο θεολογικά ανταγωνιστική προς την Καινή Διαθήκη για τους χριστιανούς. Η γενική ιδέα ήταν τα πρόσωπα και πράγματα στην Παλαιά Διαθήκη ήταν πρότυπα ή προαπεικόνιση των χαρακτήρων και γεγονότων της Καινής Διαθήκης. Έτσι, ο Νώε ως ο σωτήρας στο κόσμο της εξόδου, προαπεικονίζει τον Ιησού, τον σωτήρα του κόσμου κατά το Ευαγγέλιο.Αυτό το είδος της τυπολογικής μελέτης πέρασε τα όρια της βίβλου. Κλασσικοί ήρωες, όπως ο Αινείας, Ηρακλής ή Διόνυσος παρουσιάζονται μερικές φορές ως αρχέτυπο του Ιησού ή άλλων σημαντικών χαρακτήρων της Καινής Διαθήκης. Η δικαιολογία αυτού του είδους της ανάλυσης ήταν ότι ο Θεός ελέγχει ολόκληρο τον κόσμο και έτσι ακόμη και στην παγανιστικές κοινωνίες, έχει δημιουργήσει διόδους που δείχνουν το δρόμο προς τον Ιησού και τα χριστιανικά πιστεύω.
Η περιγραφή του Μωυσή από τον Μιχαήλ δείχνει την τυπολογική πρόθεση του Μίλτων. Όταν οι Ισραηλίτες θέλουν να μάθουν την θέληση του Θεού, ζητούν από τον Μωυσή να γίνει ο μεσολαβητής τους, ένας σύνδεσμος για τον οποίον ο Μιχαήλ λέει « εδάφιο 241-242 από Παλαιά Διαθήκη». Με άλλα λόγια, ο Μωυσής σαν μεσολαβητής του Θεού προλέγει την έλευση του Ιησού παρουσιάζοντας την ίδια ερμηνεία στην Καινή Διαθήκη. Ο εκλεκτός λαός μεταφέρει το σπόρο κυριολεκτικά και συμβολικά ώστε τελικά θα κατακαύσει το φίδι.
Τελικά ο Μιχαήλ φθάνει στον ίδιο τον Σωτήρα. Εδώ επι τέλους,μέσα από την περιγραφή του Μιχαήλ του Ιησού και της αποστολής του, ο Αδάμ αντιλαμβάνεται τελείως την πτώση του και το μετασχηματισμό του Θεού μέσα από αυτό. Ο Υιός, γέννημα του Θεού και σπόρος του Αδάμ και της Εύας, γίνεται Άνθρωπος, αναλαμβάνει τις αμαρτίες του και δέχεται το θάνατο για να τον νικήσει. Εφ’εξής, αυτοί που πιστεύουν και αποδέχονται τούς νόμους του  Θεού θα μπορέσουν να υπερνικήσουν επίσης τον θάνατο. Ο Αδάμ τελικά, βλέπει καθ’ολοκληρία το σχέδιο του Θεού και είναι περιχαρίς. Κραυγάζει χαρούμενα.Εδώ ο Αδάμ εκφράζει το felix culpa. Εαν ο Αδάμ και η Εύα δεν αμαρτούσαν, ο Ιησούς δεν θα είχε γεννηθεί, η Μαρία δεν θα είχε καθαγιασθεί και η σωτηρία δεν θα είχε υπάρξει. Αυτά τα πράγματα είναι σημαντικότερα από ότι θα είχε συμβεί εαν η πτώσης δεν είχε υπάρξει. Ως εκ τούτου, η πτώση του Αδάμ ήταν τελικά για το καλό. Η ιδέα της « ευτυχισμένης πτώσης» βρίσκεται σε αντίθεση προς την περισσότερο επικρατούσα αντίληψη ότι η συμπεριφορά του Αδάμ δημιούργησε  απλά αμαρτία και θάνατο και κατάστρεψε την πιθανότητα του ανθρώπου για συγνώμη και παραδεισένια αιωνιότητα.Και οι δυο απόψεις υπάρχουν στην θεολογία του 17^ου αιώνα και ο Μίλτων επέλεξε την άποψη που προσεγγίζει την felix culpa, ως μέρος της δικαιώσης του Θεού προς τον άνθρωπο. Για να τονίσει το καλό που προκύπτει από την πτώση του ανθρώπου, ο Μίλτων διαμορφώνει το τέλος του Χαμένου Παραδείσου, αν όχι θριαμβικό, τουλάχιστον αισιόδοξο. Ο Αδάμ και η Εύα δεν είναι πλέον οι ωραίοι, αλλά παράξενα απόμακροι, αθώοι των βιβλίων Ι εως VIII, Στο τέλος του έπους, καθώς αφήνουν το Παράδεισο, ο Αδάμ και η Εύα είναι πραγματικά ανθρώπινοι.Οι αθωοτητά τους μετασχηματίσθηκε με τη εμπειρία και τώρα αντικρύζουν τον κόσμο με μεγαλύτερη γνώση για ότι μπορεί να συμβεί και για τις συνέπειες που μπορεί να ακολουθήσουν τις  κακές (σατανικές) πράξεις.
Η υπερηφάνεια που είχαν για την  ανικανοτητα τους να πράξουν το κακό (σατανικό) αντικαταστάθηκε με την γνώση για το τι σημαίνει το κακό (σατανικό) και πόσο εύκολο είναι να ενδώσεις και στον έπαινο και στον σατανισμό.
Στο τέλος του ποιήματος, ο Αδάμ εκφράζει όλα όσα είχε μάθει από τον Μιχαήλ.

Henceforth I learn that to obey is best,
And learn to fear that only God, to walk
As in his presence, ever to observe
His providence, and on him sole depend,
Merciful over all his works, with good
Still overcoming evil, and by small
Accomplishing great things, by things deem'd weak
Subverting worldly strong, and worldly wise
By simple meek; that suffering for Truth's sake
Is fortitude to highest victory,
And to the faithful Death the Gate of Life (561-571).

Αυτό το μάθημα που ο Θεός το εφαρμόζει πάντοτε  στον κόσμο, συχνά μέσα από φαινομενικά ασήμαντα πρόσωπα και πράγματα, όπου οι μεγαλύτεροι ήρωες είναι εκείνοι που υποφέρουν για την αλήθεια και ότι ο θάνατος οδηγεί στην αιώνια ζωή είναι οι εικόνες της ελπίδας και πιθανόν και του θριάμβου στο τέλος του ποιήματος. Ο Αδάμ και η Εύα προχωρούν στο τέλος ο ένας με τον άλλο – και μαζί με τον Θεό. Γνωρίζουν ότι με την υπακοή, την αγάπη και την λογική μπορούν να ζήσουν καλή ζωή και να υπερνικήσουν το κακό που έχουν κάνει. Η γνώση τους και η ελπίδα τους έτσι στέκεται σαν δικαιολογία του Μίλτων, για το δρόμο του Θεού.