Αρχίζουμε την ενότητα αυτή με την παρουσίαση μερικών αποσπασμάτων από την σειρά άρθρων με το τίτλο "Μουσικής Παιδεία" που έχει αναρτηθεί στο παρελθόν στην ιστοσελίδα αυτή.
Μουσικής Παιδεία 14 ( Σειρά άρθρων )
Η ΟΠΕΡΑ - 1
Γέννηση και Ιστορία
Τα πριν από την όπερα
Φλωρεντία και Βενετία
Ο Κλαύδιος Μοντεβέρντι
Αν στην Αυστρία και στην Γερμανία χρωστούμε την τεράστια ανάπτυξη της ενόργανης μουσικής, είναι στην Ιταλία που γεννήθηκε και κατέκτησε γρήγορα όλο τον κόσμο, το άλλο θαυμάσιο είδος της μουσικής, η όπερα.
Στη γλώσσα μας μεταφράσανε την όπερα "μελόδραμα" ξεκινώντας από την έννοια του "δράματος με μέλος' - "μελοντράμ" σε όλες τις ξένες γλώσσες - υπονοείται ένα άλλο είδος : απαγγελία ενός ποιητικού ή πεζού κειμένου με διακριτική μουσική υπόκρουση.
Δηλαδή, ένας ηθοποιός απαγγέλλει ένα ποίημα ή μια σκηνή από κάποιο θεατρικό έργο ενώ συνοδεύεται από μια μουσική γραμμένη για ένα ή περισσότερα όργανα που παίζουν σιγανά, διακριτικά. Αυτό λέγεται "μελόδραμα". Αν αποδίδαμε την λέξη όπερα με τη λέξη ¨μουσικόδραμα' ίσως νάμασταν πιο κοντά στη σωστή έννοια, αν και καθώς θα δούμε ο ορισμός "όπερα" περιλαβαίνει και το "μουσικό δράμα", τη "μουσική κωμωδία", την "κωμική όπερα", τη "μουσική τραγωδία" κ.α.
Γενικά, σε όλο το κόσμο την όπερα την λένε "όπερα" χωρίς πουθενά να επιχειρήσουν να μεταφράσουν στη δική τους γλώσσα τον ορισμό.
Λέω παραπάνω πως στην Ιταλία γεννήθηκε η όπερα.
Ωστόσο είναι η αιώνια Ελλάδα, η ελληνική τραγωδία που έδωσε την έμπνευση, το ξεκίνημα.
Και ιδού πως? Εκεί, κατά τα τελευταία χρόνια του 16ου αιώνα, στη Φλωρεντία, ένας κύκλος από μουσικούς, ποιητές, φιλόμουσους, και άλλους μορφωμένους ανθρώπους, μαζεύονταν στο μέγαρο του κόμητα Μπάρντι ή σε εκείνο του φίλου του Κόρσι και συζητούσαν πάνω σε διάφορα θέματα, αλλά κυρίως πάνω στη μουσική.
Λάτρεις όλοι τους της αρχαίας Ελλάδας, όχι μόνο είχαν ονομάσει την συντροφιά τους "Ακαδημία" εμπνευσμένοι από τον Πλάτωνα, αλλά και μελετούσαν την αρχαία ελληνική τραγωδία, φιλοδοξώντας να την αναστήσουν και παράλληλα να ξαναζωντανέψουν και την μουσική των αρχαίων Ελλήνων. Ένας Γερμανός μουσικολόγος, ο Έρβιν Κρόλ, γράφει πως στην πραγματικότητα η όπερα ανακαλύφθηκε "τυχαία". Και δεν έχει άδικο.....
Μια παράξενη ιστορία
Παράξενο δημιούργημα η όπερα, έχει μια παράξενη ιστορία. Από τον Κολοφώνα της δόξας, γνωρίζει μια θλιβερή κατάπτωση για να αναγεννηθεί και πάλι χάρη στους μεγάλους δημιουργούς που στη όπερα βλέπουν το τελειότερο θεατρικό είδος και το ωραιότερο μέσο έκφρασης.
Όπως είπαμε η όπερα γεννήθηκε στην Φλωρεντία περί τα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα από ένα κύκλο μουσικών, φιλόμουσων, ποιητών και σοφών που νόμιζαν πως με το νέο αυτό είδος, ξαναζωντάνευαν την αρχαία ελληνική τραγωδία.
Από την Φλωρεντία η όπερα διαδόθηκε στην Ρώμη, έπειτα στη Βενετία και έπειτα.....σε όλη την Ιταλία. Οι Ιταλοί ξετρελαίνονται κυριολεκτικά με την όπερα, οι πλούσιοι αριστοκράτες έχουν τα ιδιωτικά τους θέατρα στα μέγαρά τους, αλλά θέατρα κτίζονται για τον λαό. Ακόμα και οι παπάδες, οι καρδινάλιοι γράφουν λιμπρέτα για όπερες ή κάνουν τους σκηνοθέτες...!
Αλλά σε λίγο αρχίζει η κατάπτωση. Με το καιρό, η όπερα γίνεται ένα είδος ατέλειωτης συναυλίας που αποτελείται από μια σειρά από είκοσι πέντε ή και τριάντα "άριες" με ανάμεσα μερικά ρετσιτατίβα, χωρίς κόρα, χωρίς μπαλέτα, χωρίς σύνολα. Μια αλυσίδα από μονόλογους. Η μουσική σκοτώνει το δράμα και κυρίαρχοι μένουν πια οι ασύγκριτοι εκείνοι βιρτουόζοι του τραγουδιού που αναφέραμε σε προηγούμενα άρθρα - οι ευνούχοι που διατηρήσανε την παιδική τους φωνή, αλλά δυναμωμένη και καλλιεργημένη με μια επίμονη μελέτη επί χρόνια ολόκληρα. Αυτούς τους τραγουδιστές θαυμάζει όλος ο κόσμος, την δεξιοτεχνία τους, τις "σκάλες", τους "λαρυγγισμούς" τους. Τι λένε, είναι αδιάφορο για τους ακροατές. Εκείνο που ενδιαφέρει και θαυμάζεται είναι η φωνή και η φωνητική δεξιοτεχνία.
Πολύ γρήγορα η Ιταλική όπερα διαδίδεται και κατακτάει όλη την Ευρώπη. Από την Ιταλία περνάει στην Αυστρία ( Αυστροουγγαρία τότε) ξεσηκώνει και ενθουσιάζει τους Βιεννέζους. Από τη Βιέννη περνάει στη Γερμανία. Είναι ένα μεγάλο κύμα που απλώνεται παντού, ανίκητο, κατακτητικό.
Η πρώτη όπερα
Η πρώτη όπερα
Εκείνη την εποχή, κατά τα τελευταία 20 χρόνια του 16ου αιώνα, είχαν ανακαλυφθεί τρεις αρχαίοι ελληνικοί ύμνοι και με όλο που δεν είχαν κατορθώσει ακόμα να τους διαβάσουν, κέντησαν ιδιαίτερα την φαντασία της συντροφιάς των κόντηδων Μπάρντι και Κόρσι. Σε αυτή την συντροφιά σύχναζε και ο Βιτσέντζο Γκαλιλέι (1533-1591) περίφημος συνθέτης και λαουτίστας, πατέρας του διάσημου αστρονόμου, λάτρης και αυτός της αρχαίας Ελλάδας. Οι ελληνικοί ύμνοι ωθήσανε το Γκαλιλέι να γράψει 3 τραγούδια για μια μονάχα φωνή, με συνοδεία λαούτου, πάνω σε κείμενο από την "Κόλαση" του Δάντη που, καθώς φαίνεται, είναι οι πρώτες "μονωδίες", αλλά που δυστυχώς χαθήκανε. Το παράδειγμα όμως του Γκαλιλέι ακολούθησαν πολλοί σύγχρονοι του μουσικοί γράφοντας μελωδίες για μια φωνή με συνοδεία λαούτου.
Το λαούτο ήταν ένα όργανο με δέκα χορδές που παίζονταν με τα δάκτυλα ή με ένα πλήκτρο και έμοιαζε με το σημερινό μαντολίνο, πιο μεγάλο όμως στο σχήμα. Και όλοι αυτοί οι μουσικοί δεν σκέπτονταν τίποτα άλλο στις προσπάθειες τους αυτές παρά το ξαναζωντάνεμα της αρχαίας ελληνικής μουσικής!
Το 1594, στο μέγαρο του κόντε Κόρσι, γίνεται κάτι το πρωτοφανές : Παρασταίνουν τη "Δάφνη" ένα δραματικό ποίημα του Οκτάβιου Ρινουντσίνι με μουσική του Τζιάκομο Πέρι, που θέμα είχε τη πάλη του Απόλλωνα με τον Πύθωνα Δυστυχώς και η μουσική του Πέρι χάθηκε - έχει απομείνει μόνο το ποίημα - και ούτε απόμειναν λεπτομέρειες γι " αυτή την παράσταση, αλλά λίγο αργότερα, οι ίδιοι, ο Ρινουντσίνι και ο Πέρι συνεργάζονται και το 1600, παρουσιάζουν ένα καινούργιο έργο, την "Ευρυδίκη" που είναι πια μια πραγματική όπερα, η πρώτη όπερα. Παίχθηκε πολλές φορές στη Φλωρεντία, προκαλώντας το γενικό ενθουσιασμό.
Το 1594, στο μέγαρο του κόντε Κόρσι, γίνεται κάτι το πρωτοφανές : Παρασταίνουν τη "Δάφνη" ένα δραματικό ποίημα του Οκτάβιου Ρινουντσίνι με μουσική του Τζιάκομο Πέρι, που θέμα είχε τη πάλη του Απόλλωνα με τον Πύθωνα Δυστυχώς και η μουσική του Πέρι χάθηκε - έχει απομείνει μόνο το ποίημα - και ούτε απόμειναν λεπτομέρειες γι " αυτή την παράσταση, αλλά λίγο αργότερα, οι ίδιοι, ο Ρινουντσίνι και ο Πέρι συνεργάζονται και το 1600, παρουσιάζουν ένα καινούργιο έργο, την "Ευρυδίκη" που είναι πια μια πραγματική όπερα, η πρώτη όπερα. Παίχθηκε πολλές φορές στη Φλωρεντία, προκαλώντας το γενικό ενθουσιασμό.
Μουσικής Παιδεία 15 ( Σειρά Άρθρων )
Η ΟΠΕΡΑ - 2
Η όπερα στη Γαλλία - Η γαλλική όπερα
Μονάχα στη Γαλλία δεν βρίσκει απήχηση. Οι Γάλλοι αγαπούν πολύ τα "αυλικά μπαλέτα" τους. Δεν θέλουν ούτε να ακούσουν για άλλα μουσικά θεάματα.
Τι ήταν αυτά τα "αυλικά μπαλέτα"? Κυρίως μια σειρά από διάφορους χορούς της εποχής, αλλά με σκηνική δράση - πάνω σε ένα ποίημα, ένας ή περισσότεροι συνθέτες, γράφουν χορευτική μουσική και τραγούδια, μικρές χορωδίες που συνοδεύονται από μερικά όργανα, τις περισσότερες φορές από λαούτα.
Οι ηθοποιοί χορεύανε και τραγουδούσαν κάνοντας μιμικές κινήσεις σύμφωνα με το περιεχόμενο του ποιήματος.
Κανένας λαός δεν αγάπησε και δεν καλλιέργησε τόσο το χορό, όσο οι Γάλλοι. Από τους παλιούς γαλλικούς χορούς, δημιουργήθηκε η σουίτα. Και όλα αυτά τα "μπαλέτα" παίζονταν στα βασιλικά παλάτια και συχνά ηθοποιοί ήταν ο βασιλιάς και η βασίλισσα, οι άρχοντες και αρχόντισσες της αυλής. Από το παλάτι ύστερα παίζονταν και στα θέατρα. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα από αυτά τα "αυλικά μπαλέτα" είχαν θέματα παρμένα από την ελληνική μυθολογία ή θέματα ποιμενικά.
Έτσι, το νέο αυτό μουσικό είδος, η όπερα μόλις το 1643 έφθασε στη Γαλλία. Οι Ιταλοί βρήκαν στο πρόσωπο του Μαζαρίνου ( Mazarin ) του πρωθυπουργού του Λουδοβίκου 14ου, ένα μεγάλο και ισχυρό φίλο.
Ο Μαζαρίνος πρωτόφερε στο Παρίσι, Ιταλούς τραγουδιστές που δώσανε πολλές όπερες κι' ανάμεσα σε άλλες τον " Ορφέα" του μεγάλου Ιταλού συνθέτη Λουδοβίκου Ρόσσι που έκανε μεγάλη εντύπωση και έδωσε την ιδέα πως θα μπορούσε να δημιουργηθεί και μια εθνική γαλλική όπερα, σε γαλλική γλώσσα.
Μουσικής Παιδεία 16 ( Σειρά Άρθρων )
Ο 18ος αιώνας και ο Ραμώ
Ο Θάνατος του Λουλλί άφησε στη Γαλλία ένα μεγάλο κενό. Στο Παρίσι δεν βρίσκονταν κανένας μουσικός άξιος να κρατήσει τη θέση του. Και τότε αρχίζει μια μακρυά " μεσοβασιλεία " , όπου διάφοροι μουσικοί προσπαθούν να επιβληθούν, χωρίς να το κατορθώνουν γιατί κανένας τους δεν έχει το ταλέντο και τις ικανότητες του Λουλλί.
Ως που, το 1733, εμφανίζεται ένας πολύ μεγάλος μουσικός, καθαρόαιμος Γάλλος αυτός, ο Ιωάννης Φίλιππος Ραμώ.
Ο Ραμώ γεννήθηκε στη Ντιζον το 1683, σπούδασε πολύ σοβαρή μουσική, έγραψε διάφορα έργα για το κλαβεσέν και ακόμα πολλά θεωρητικά, χωρίς να σκεφτεί να ασχοληθεί με την όπερα, καθώς έλεγε ο ίδιος, πως δεν ήταν ικανός να γράψει για το θέατρο.
Ήταν πενηντάρης, όταν για πρώτη φορά, η " Ακαδημία της Μουσικής" ανέβασε την πρώτη του όπερα, τον " Ιππόλυτο" που προκάλεσε πολλές αντιδράσεις, ιδίως από κείνους που έμεναν πιστοί στις όπερες του Λουλλί και δεν ήθελαν - ή δεν μπορούσαν - να καταλάβουν τη μουσική του Ραμώ, βρίσκοντας την πολύ δύσκολη, πολύ σοβαρή, πολύ περίπλοκη.
Ο Θάνατος του Λουλλί άφησε στη Γαλλία ένα μεγάλο κενό. Στο Παρίσι δεν βρίσκονταν κανένας μουσικός άξιος να κρατήσει τη θέση του. Και τότε αρχίζει μια μακρυά " μεσοβασιλεία " , όπου διάφοροι μουσικοί προσπαθούν να επιβληθούν, χωρίς να το κατορθώνουν γιατί κανένας τους δεν έχει το ταλέντο και τις ικανότητες του Λουλλί.
Ως που, το 1733, εμφανίζεται ένας πολύ μεγάλος μουσικός, καθαρόαιμος Γάλλος αυτός, ο Ιωάννης Φίλιππος Ραμώ.
Ο Ραμώ γεννήθηκε στη Ντιζον το 1683, σπούδασε πολύ σοβαρή μουσική, έγραψε διάφορα έργα για το κλαβεσέν και ακόμα πολλά θεωρητικά, χωρίς να σκεφτεί να ασχοληθεί με την όπερα, καθώς έλεγε ο ίδιος, πως δεν ήταν ικανός να γράψει για το θέατρο.
Ήταν πενηντάρης, όταν για πρώτη φορά, η " Ακαδημία της Μουσικής" ανέβασε την πρώτη του όπερα, τον " Ιππόλυτο" που προκάλεσε πολλές αντιδράσεις, ιδίως από κείνους που έμεναν πιστοί στις όπερες του Λουλλί και δεν ήθελαν - ή δεν μπορούσαν - να καταλάβουν τη μουσική του Ραμώ, βρίσκοντας την πολύ δύσκολη, πολύ σοβαρή, πολύ περίπλοκη.
Μουσικής Παιδεία 17 ( Σειρά Άρθρων )
Ιστορία της όπερας
Χρίστοφ Βιλλιμπάλντ Γκλούκ
Η ιταλική όπερα είχε κατακτήσει όλη την Ευρώπη και για πολύ καιρό, όπως είδαμε μουσικοί και κοινό πίστευαν πως μονάχα η ιταλική γλώσσα και γενικά το ιταλικό ύφος, ήταν κατάλληλα για το νέο αυτό μουσικοθεατρικό είδος.
Αναφέρθηκε πως ένας Ιταλός, ο Λουλλί και έπειτα ο Γάλλος Ραμώ ίδρυσαν και καθιέρωσαν την εθνική γαλλική όπερα, ενώ συνάμα, τις ίδιες προσπάθειες έκανε στην Αγγλία ο Πέρσελ.
Στην Αυστρία και την Γερμανία, ως τα τέλη σχεδόν του 17ου αιώνα, η ιταλική όπερα έμενε κυρίαρχη. Αλλά τι ξεπεσμό είχε υποστεί στο μεταξύ αυτή η ιταλική όπερα! .... Οι συνθέτες ήταν σκλάβοι των ηθοποιών, μονάχα τα καπρίτσια των τραγουδιστών ακολουθούσαν και απόλυτος κύριος στη σκηνή απέμενε ο "σοπράνος"( ο κόντρα-τενόρος), ο ευνούχος τραγουδιστής που με την καταπληκτική φωνή του, θάμπωνε τους ακροατές.
Περί δραματικής αλήθειας, ούτε λόγος πια. Οι ακροατές δεν ενδιαφέρονταν για τίποτε άλλο, παρά για το ωραίο τραγούδι. Όταν τελείωνε η άρια του "σοπράνου¨οι ακροατές δεν νοιάζονταν ούτε για την μουσική, ούτε για την πλοκή του έργου και στα θεωρεία παίζανε χαρτιά, κουβέντιαζαν, τρώγανε παγωτά, ώσπου νάρθει πάλι η σειρά του "σοπράνου" για να τραγουδήσει μια άλλη άρια, οπόταν όλοι σώπαιναν και καθηλώνονταν στο τραγούδι με πραγματική κατάνυξη.
Αλλά να! Στις 2 Ιουλίου 1714 σε μια μικρή πόλη της Βαυαρίας, το Βάϊντενβαγκ, κοντά στα σύνορα της Βοημίας, γεννιέται εκείνος που θα αναμορφώσει την όπερα, θα τις ανοίξει καινούργιους ορίζοντες, θα επηρεάσει ακόμη και ένα Μοτσαρτ και ένα Βάγκνερ, ένας πολύ μεγάλος μουσικός: Ο Χρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλούκ.
Είναι πια σχεδόν πενηντάρης ο Γκλούκ όταν γνωρίζεται με ένα διπλωμάτη που είναι ποιητής στις ώρες της σχόλης του και έχει κάποιες άλλες ιδέες για τη θεατρική μουσική τον Ρανιέρο ντα Καλτσαμπίτζι. Από τις συζητήσεις του Γκλούκ με το ποιητή γεννιέται στο μουσικό η αποστροφή σε ότι έγραψε ως τώρα.
Η ιδέα της δημιουργίας ενός νέου ύφους που να καταργεί κάθε ψευτιά και κάθε τι το εξωτερικό στην όπερα και να αναζητάει την αλήθεια και την απλότητα.
Από την συνεργασία του Γκλούκ με τον Καλτσαμπίτζι που έγραψε το λιμπρέτο, γεννιέται σε λίγο ένας "Ορφέας" που παίζεται την 5η Οκτωβρίου 1762 στη Βιέννη προς μεγάλη έκπληξη του κοινού. Ήταν μια αληθινή επανάσταση : όχι πια μουσικά στολίδια, όχι πια "λαρυγγισμοί", τίποτα για την δεξιοτεχνία του τραγουδιστή, όλα για τη τραγική εντύπωση.
Αυτή η ωραία απλότητα, που παραξενεύει στην αρχή, δεν αργεί να γίνει μια μεγάλη επιτυχία.
Χρίστοφ Βιλλιμπάλντ Γκλούκ
Η ιταλική όπερα είχε κατακτήσει όλη την Ευρώπη και για πολύ καιρό, όπως είδαμε μουσικοί και κοινό πίστευαν πως μονάχα η ιταλική γλώσσα και γενικά το ιταλικό ύφος, ήταν κατάλληλα για το νέο αυτό μουσικοθεατρικό είδος.
Αναφέρθηκε πως ένας Ιταλός, ο Λουλλί και έπειτα ο Γάλλος Ραμώ ίδρυσαν και καθιέρωσαν την εθνική γαλλική όπερα, ενώ συνάμα, τις ίδιες προσπάθειες έκανε στην Αγγλία ο Πέρσελ.
Στην Αυστρία και την Γερμανία, ως τα τέλη σχεδόν του 17ου αιώνα, η ιταλική όπερα έμενε κυρίαρχη. Αλλά τι ξεπεσμό είχε υποστεί στο μεταξύ αυτή η ιταλική όπερα! .... Οι συνθέτες ήταν σκλάβοι των ηθοποιών, μονάχα τα καπρίτσια των τραγουδιστών ακολουθούσαν και απόλυτος κύριος στη σκηνή απέμενε ο "σοπράνος"( ο κόντρα-τενόρος), ο ευνούχος τραγουδιστής που με την καταπληκτική φωνή του, θάμπωνε τους ακροατές.
Περί δραματικής αλήθειας, ούτε λόγος πια. Οι ακροατές δεν ενδιαφέρονταν για τίποτε άλλο, παρά για το ωραίο τραγούδι. Όταν τελείωνε η άρια του "σοπράνου¨οι ακροατές δεν νοιάζονταν ούτε για την μουσική, ούτε για την πλοκή του έργου και στα θεωρεία παίζανε χαρτιά, κουβέντιαζαν, τρώγανε παγωτά, ώσπου νάρθει πάλι η σειρά του "σοπράνου" για να τραγουδήσει μια άλλη άρια, οπόταν όλοι σώπαιναν και καθηλώνονταν στο τραγούδι με πραγματική κατάνυξη.
Αλλά να! Στις 2 Ιουλίου 1714 σε μια μικρή πόλη της Βαυαρίας, το Βάϊντενβαγκ, κοντά στα σύνορα της Βοημίας, γεννιέται εκείνος που θα αναμορφώσει την όπερα, θα τις ανοίξει καινούργιους ορίζοντες, θα επηρεάσει ακόμη και ένα Μοτσαρτ και ένα Βάγκνερ, ένας πολύ μεγάλος μουσικός: Ο Χρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλούκ.
Είναι πια σχεδόν πενηντάρης ο Γκλούκ όταν γνωρίζεται με ένα διπλωμάτη που είναι ποιητής στις ώρες της σχόλης του και έχει κάποιες άλλες ιδέες για τη θεατρική μουσική τον Ρανιέρο ντα Καλτσαμπίτζι. Από τις συζητήσεις του Γκλούκ με το ποιητή γεννιέται στο μουσικό η αποστροφή σε ότι έγραψε ως τώρα.
Η ιδέα της δημιουργίας ενός νέου ύφους που να καταργεί κάθε ψευτιά και κάθε τι το εξωτερικό στην όπερα και να αναζητάει την αλήθεια και την απλότητα.
Από την συνεργασία του Γκλούκ με τον Καλτσαμπίτζι που έγραψε το λιμπρέτο, γεννιέται σε λίγο ένας "Ορφέας" που παίζεται την 5η Οκτωβρίου 1762 στη Βιέννη προς μεγάλη έκπληξη του κοινού. Ήταν μια αληθινή επανάσταση : όχι πια μουσικά στολίδια, όχι πια "λαρυγγισμοί", τίποτα για την δεξιοτεχνία του τραγουδιστή, όλα για τη τραγική εντύπωση.
Αυτή η ωραία απλότητα, που παραξενεύει στην αρχή, δεν αργεί να γίνει μια μεγάλη επιτυχία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου