Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπάχ - Το Ορατόριο των Χριστούγέννων - Μέρος 1ο

ΤΟ ΟΡΑΤΟΡΙΟ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ
ΓΙΟΧΑΝ ΣΕΜΠΑΣΤΙΑΝ ΜΠΑΧ

 Μέρος 1ο

Ευφορία, αισιοδοξία και λαμπρότητα πλημμυρίζουν, κυριολεκτικά, το «Ορατόριο των Χριστουγέννων» του Γ.Σ. Μπαχ. Εργο χορωδιακό που παράλληλα προϋποθέτει τη συμμετοχή σολίστ και ορχήστρας, γράφτηκε για τον εκκλησιαστικό εορτασμό της χριστουγεννιάτικης περιόδου του 1734 και ενσωματώνει μουσική από προγενέστερες- κοσμικές κυρίως- συνθέσεις του Μπαχ ο οποίος, αν και δεν συνήθιζε κάτι τέτοιο, στην προκειμένη περίπτωση προφανώς αναγκάστηκε να το κάνει, λόγω πίεσης χρόνου. Το κείμενο συνυπογράφει ο συνθέτης και ο Κρίστιαν Φρίντριχ Ενριτσι, γνωστός ως Πικάντερ, ένας κρατικός λειτουργός ο οποίος πιστεύεται πως είχε προσεγγίσει τον Μπαχ από το 1724 κιόλας, ένα χρόνο, δηλαδή, μετά την άφιξη του συνθέτη στη Λειψία, δίνοντάς του διάφορα κείμενα την περίοδο κατά την οποία ήταν κάντορας στην εκκλησία του Αγίου Θωμά.

Το 1734, λοιπόν, ο Μπαχ ζήτησε από τον Πικάντερ να τον βοηθήσει με μια μεγάλης κλίμακας χριστουγεννιάτικη σύνθεση. Δεν είναι ξεκάθαρο, όμως, αν ο συνθέτης είχε στο νου του κάποιο έργο στα πρότυπα των Παθών (κατά Ιωάννη και Κατά Ματθαίον) ή αν σκόπευε να συνθέσει μια χαλαρή ενότητα από διάφορες καντάτες για κάθε μια από τις εορτές της αντίστοιχης περιόδου.

Αν και σήμερα το έργο παρουσιάζεται ενιαίο και διαρκεί τρεις, σχεδόν, ώρες, σύμφωνα με τις σχετικές πηγές ο Μπαχ ποτέ δεν το παρουσίασε έτσι αλλά «κατατμημένο», με τρόπο ώστε να καλύπτει όλο το διάστημα του εορτασμού της Γέννησης, από την πρώτη ημέρα των Χριστουγέννων ως τα Θεοφάνια. Κάθε μια από τις έξι Καντάτες, δηλαδή, αντιστοιχεί σε μια γιορτινή ημέρα: η πρώτη (των Χριστουγέννων) περιγράφει τη Γέννηση του Χριστού, η δεύτερη (για την 26^η Δεκεμβρίου) την αναγγελία στους βοσκούς, η τρίτη (για την 27^η Δεκεμβρίου) τη λατρεία των βοσκών, η τέταρτη (για την Πρωτοχρονιά) την περιτομή και τη βάπτιση του Ιησού, η πέμπτη (για την πρώτη Κυριακή μετά την Πρωτοχρονιά) το ταξίδι των Μάγων και, τέλος,η έκτη (για τα Θεφάνια) περιγράφει την λατρεία των Μάγων.

Mετά τον θάνατο του Μπαχ, το έργο ξεχάστηκε. Μόνο μετά την εκ νέου ανακάλυψη των Κατά Ματθαίον Παθών (1829) παρουσιάστηκε και πάλι το Ορατόριο των Χριστουγέννων με πρώτη εκτέλεση αυτή του Εντουαρντ Γκρελ με την Sing-Akademie του Βερολίνου το 1857. Σήμερα, πρόκειται για το δημοφιλέστερο, ίσως, έργο της χριστουγεννιάτικης περιόδου έχοντας γνωρίσει αναρίθμητες εκτελέσεις και ηχογραφήσεις από διάσημους μαέστρους και σύνολα (Χέλμουτ Ρίλινγκ, Τον Κόοπμαν, Τζον Ελιοτ Γκάρντινερ κ.α)

 

Αναλυτικότερα :

Το Χριστουγεννιάτικο Ορατόριο ( γερμανικά : Weihnachts-ορατόριο), BWV 248, είναι ένα ορατόριο του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ που προορίζονταν να εκτελεστεί στην εκκλησία κατά τη διάρκεια της περιόδου των Χριστουγέννων .  Γράφτηκε για την περίοδο των Χριστουγέννων του 1734 και περιλαμβάνει μουσική από τις προηγούμενες συνθέσεις, μεταξύ των οποίων τρεις κοσμικές καντάτες που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια 1733 και 1734  και μία χαμένη εκκλησιαστική καντάτα, BWV 248α.  Η ημερομηνία αυτή επιβεβαιώνεται σε αυτόγραφο χειρόγραφο του Μπαχ.
 Η επόμενη παράσταση δεν πραγματοποιήθηκε παρά στις 17 Δεκεμβρίου 1857 από το Sing-Akademie zu Berlin υπό τον Eduard Grell .  Το Χριστουγεννιάτικο Ορατόριο είναι ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο παράδειγμα της παρωδίας μουσική ( μουσική παρωδία) .
 Η μουσική παρωδία περιλαμβάνει αλλαγές ή αντιγραφές γνωστών μουσικών μοτίβων ή αντιγραφή του εξεζητημένου ύφους ενός συνθέτη.
Ο συγγραφέας του κειμένου είναι άγνωστος, αν και ένας πιθανός συνεργάτης ήταν ο Christian Friedrich Henrici ( Picander ).
Το έργο ανήκει σε μια ομάδα από τρία ορατόρια γραμμένα προς το τέλος της καριέρας του Μπαχ το 1734 και το 1735 για τις μεγάλες γιορτές, τα άλλα δύο είναι το Ορατόριο της Αναλήψεως  (BWV 11) και το Ορατόριο του Πάσχα (BWV 249).  Όλες αυτές είναι οι πρώτες συνθέσεις παρωδίας, αν και το Ορατόριο των Χριστουγέννων είναι μακράν το μεγαλύτερο και πιο σύνθετο έργο.
 Το ορατόριο γράφτηκε σε έξι μέρη, και κάθε μέρος προορίζεται για την εκτέλεση του σε κάθε μια από τις μεγάλες μέρες γιορτής της περιόδου των Χριστουγέννων.  Το έργο εκτελείται συχνά ως σύνολο ή χωρίζεται σε δύο ίσα μέρη.  Ο συνολικός χρόνος διάρκειας του για το σύνολο του έργου είναι σχεδόν τρεις ώρες.
 Το πρώτο μέρος (για την ημέρα των Χριστουγέννων) περιγράφει τη Γέννηση του Ιησού , το δεύτερο (26 Δεκεμβρίου) του Ευαγγελισμού της θεοτόκου στους βοσκούς , το τρίτο (27  Δεκέμβριο) η λατρεία των βοσκών (προσκύνηση των ποιμένων) , το τέταρτο (για την Πρωτοχρονιά ) την περιτομή και την βάπτιση του Ιησού , το πέμπτο (για την πρώτη Κυριακή μετά την Πρωτοχρονιά) το ταξίδι του Μάγων , και το έκτο (για τα Θεοφανεία ) την Προσκύνηση των Μάγων.

 Η αφηγηματική δομή

 Η δομή της ιστορίας καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις ιδιαίτερες απαιτήσεις του εορτολογίου για τα Χριστούγεννα 1734-1735.  Ο Bach εγκατέλειψε τη συνήθη πρακτική του που χρησιμοποιούσε  όταν γράφει τις εκκλησιαστικές του καντάτες  βασίζοντας το περιεχόμενο τους στο κείμενο του Ευαγγελίου για εκείνη την ημέρα, προκειμένου να επιτευχθεί μια συνεκτική αφηγηματική δομή.  Αν ήταν να έχει ακολουθήσει το ημερολόγιο, η ιστορία θα ξετυλίγεται ως εξής:

1. Birth and Annunciation to the Shepherds / Γέννηση και Ευαγγελισμός των ποιμένων
2. The Adoration of the Shepherds / Η Προσκύνηση των Ποιμένων
3. Prologue to the Gospel of John  / Πρόλογος στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη
4. Circumcision and Naming of Jesus / Περιτομή και την βάπτιση του Ιησού
5. The Flight into Egypt / Η Φυγή στην Αίγυπτο
6. The Coming and Adoration of the Magi / Ο Ερχομός  και Προσκύνηση των Μάγων

Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα η Άγια  Οικογένεια να φεύγει, προτού  οι Μάγοι φτάσουν, γεγονός το οποίο δεν ταίριαζε σε ένα ορατόριο που προφανώς είχε σχεδιαστεί ως ένα συνεκτικό σύνολο.  Ο Bach αφαίρεσε το περιεχόμενο για την Τρίτη Ημέρα των Χριστουγέννων (27 Δεκεμβρίου), το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, και  χώρισε την ιστορία των δύο ομάδων των επισκεπτών-Ποιμένες και Μάγοι-σε δύο.  Αυτό οδήγησε σε μια πιο κατανοητή έκθεση της ιστορίας των Χριστουγέννων:

1. The Birth Η Γέννηση
2. The Annunciation to the Shepherds Ο Ευαγγελισμός των Ποιμένων
3. The Adoration of the Shepherds Η Προσκύνηση των Ποιμένων
4. The Circumcision and Naming of Jesus Η περιτομή και η βάπτιση του Ιησού
5. The Journey of the Magi Το Ταξίδι των Μάγων
6. The Adoration of the Magi Η Προσκύνηση των Μάγων

Η Φυγή στην Αίγυπτο λαμβάνει χώρα μετά το τέλος του έκτου μέρους.
Έτσι ο Μπαχ είδε αυτά τα έξι μέρη (καντάτες), σαν να περιέχουν ένα  μεγαλύτερο, ενιαίο σύνολο που είναι εμφανές, τόσο από τα διασωθέντα τυπωμένα κείμενα όσο και από τη δομή της ίδιας της μουσικής.  Η έκδοση δεν έχει μόνο ένα τίτλο Weihnachtsoratorium - ενώνοντας  μαζί τα έξι μέρη, αλλά αυτά τα μέρη είναι επίσης αριθμημένα διαδοχικά.

1."Πρώτη Ημέρα των Χριστουγέννων: Γέννηση" (Jauchzet, frohlocket, auf, preiset die Tage), 2."Δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων: Ευαγγελισμός των ποιμένων" (Und es waren Hirten in derselben Gegend) και 3."Τρίτη ημέρα των Χριστουγέννων: Η προσκύνηση των ποιμένων" (Herrscher des Himmels, erhoere das Lalle).
Στην πρώτη ο Ευαγγελιστής αφηγείται το ταξίδι της Μαρίας και του Ιωσήφ προς την Ιερουσαλήμ ώστε να προετοιμαστεί για την έλευση του Νυμφίου. Στη Δεύτερη Καντάτα παρακινούνται οι ποιμένες να αναζητήσουν τον Ιησού, ενώ στην Τρίτη Καντάτα οι ποιμένες προσκυνούν το Θείο Βρέφος ολοκληρώνοντας έτσι την ενότητα της Γέννησης.

Εκτέλεση του έργου

Το ορατόριο γράφτηκε για να εκτελεστεί στις έξι ημέρες των γιορτών των Χριστουγέννων κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 1734 και 1735. Η αρχική σημείωση περιέχει επίσης λεπτομέρειες για το πότε κάθε μέρος εκτελέστηκε. Ενσωματώθηκε στο πρόγραμμα των ακολουθιών στις δύο σημαντικότερες εκκλησίες της Λειψίας , St. Thomas  και St. Nicholas . Όπως μπορεί να φανεί στη συνέχεια, το έργο εκτελείται στο σύνολό του μόνο στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου.

St. Nicholas Church Εκκλησία του Αγίου Νικολάου

St. Thomas Church Εκκλησία του Αγίου Θωμά

Πρώτες παραστάσεις:

•  25 του Δεκέμβρη, 1734: Μέρος Ι - «νωρίς το πρωί», στον Άγιο Νικόλαο?  και «Το απόγευμα» στον Άγιο Θωμά
•  26 Δεκέμβρη του 1734: Μέρος ΙΙ - πρωί στον Άγιο Θωμά? και το απόγευμα στον Άγιο Νικόλαο
• 27, Δεκεμβρίου, 1734: Μέρος ΙΙΙ - πρωί στον Άγιο Νικόλαο
•  1 Ιανουαρίου 1735: Μέρος IV - πρωί στον Άγιο Θωμά? και το απόγευμα στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου
•  2η Ιανουαρίου, 1735: Μέρος V - πρωί στο St Nicholas 
•  6 Γενάρη 1735: Μέρος VI - πρωί στην εκκλησία του Αγίου Θωμά? και το απόγευμα στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου

Μουσική

Ο Bach εκφράζει την ενότητα του όλου έργου μέσα στο εσωτερικό της ίδιας της μουσικής, εν μέρει με τη χρήση της καταγραφής των κλειδιών της τονικότητας ( κλειδια υπογραφές) .Τα μέρη Ι και ΙΙΙ γραμμένα στα κλειδιά της ρε μείζονα ( D major), το μέρος ΙΙ στο υποδεέστερο του κλειδί σολ μείζονα ( G major) .  Τα μέρη Ι και ΙΙΙ  κυριαρχούνται ομοίως από τις πληθωρικές τρομπέτες , ενώ το ( Ποιμαντική)  Βουκολικό Μέρος ΙΙ (αναφερόμενο στους βοσκούς), αντίθετα, κυριαρχείται από τα ξύλινα πνευστά και δεν περιλαμβάνει εισαγωγικά μια χορωδία .Το μέρος IV είναι γραμμένο σε φα μείζονα - F major (το σχετικό κλειδί για ρε ελάσσονα ) και σηματοδοτεί το πλέον μουσικά απομακρυσμένο σημείο  από το κλειδί που ανοίγει το ορατόριο, και κυριαρχείται από κόρνα.  Ο Bach τότε ξεκινά ένα ταξίδι πίσω στο κλειδί της αρχής του έργου, μέσω της δεσπόζουσας Λα μείζονα του Μέρους V της περιχαρής επαναβεβαίωση της Ρε μείζονα στο τελευταίο μέρος, προσδίδοντας ένα ολοκληρωμένο τόξο στο κομμάτι.  Για να ενισχύσει αυτή τη σύνδεση, μεταξύ της αρχής και του τέλους του έργου, ο Bach εκ νέου χρησιμοποιεί την χορωδιακή μελωδία  Wie Soll ich dich empfangen του Ι μέρους, στο τελικό χορωδιακό τμήμα του VI μέρους, Nun Seid ihr Wohl gerochen;?  Αυτή η χορωδιακή μελωδία είναι η ίδια όπως του Ο Haupt voll Blut und Wunden , που o Bach χρησιμοποιεί πέντε φορές στa  Κατά Ματθαίον Πάθη του.

https://www.youtube.com/watch?v=86JkN4IkVgs

Bach : Ο Haupt voll Blut und Wunden, Mathew Passion BWV244 - 3 min.

Η μουσική αντιπροσωπεύει μια ιδιαίτερα πετυχημένη έκφραση της τεχνικής της παρωδίας, με την οποία προϋπάρχουσα μουσική  προσαρμόζεται σε ένα νέο σκοπό.  Ο Bach πήρε το μεγαλύτερο μέρος των χορωδιακών και τις άριες από έργα που τα είχε γράψει προηγούμενα.  Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της μουσικής ήταν η «κοσμική», που είναι γραμμένη για να επαινέσει εστεμμένους ή αξιόλογους τοπικούς παράγοντες, έξω από την παράδοση της εκτέλεσης έργων μέσα στην εκκλησία.
Αυτές οι κοσμικές καντάτες που παρέχουν τη βάση για το Χριστουγεννιάτικο Ορατόριο, είναι:

BWV 213 – Laßt uns sorgen, laßt uns wachen ( Hercules at the Crossroads ) BWV 213

•  Εκτελείται στις 5 Σεπτέμβρη 1733 για τα ενδέκατα γενέθλια του πρίγκιπα Friedrich Christian της Σαξονίας .

https://www.youtube.com/watch?v=SW0Y8kjDBfs

Bach: Laßt uns sorgen, laßt uns wachen Cantate BWV 213 - 45,32 min.

BWV 214 – Tönet, ihr Pauken! BWV 214

•  Εκτελείται στις 8 Δεκεμβρίου 1733 για τα γενέθλια της Μαρίας Josepha , βασίλισσα της Πολωνίας και εκλεκτόρισα της Σαξωνίας.

https://www.youtube.com/watch?v=QuQyoJw5osU

Bach :Tönet, ihr Pauken, Cantate BWV 214 - 26 min.

BWV 215 – Preise dein Glücke, gesegnetes Sachsen BWV 215

• Εκτελείται στις 5 του Οκτωβρίου του 1734 για την στέψη του εκλέκτορα της Σαξωνίας Αύγουστου ΙΙΙ ,ως βασιλιά της Πολωνίας.

https://www.youtube.com/watch?v=v-Ea5TxZvjg

 Bach : Preise dein Glücke, gesegnetes Sachsen , Cantate BWV 215 - 32 min.

Εκτός από αυτές τις πηγές, η έκτη καντάτα θεωρείται ότι έχει ληφθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου από μια χαμένη εκκλησιαστική καντάτα, BWV 248α.^] Η άρια τρίο στο V μέρος, Ach, wenn wird die Zeit erscheinen; πιστεύεται ότι είναι από μια παρόμοια χαμένη πηγή, και η χορωδία από το ίδιο μέρος Wo ist der neugeborne König είναι από τα Πάθη του Αγίου Μάρκου (BWV 247) γραμμένο στα 1731.

https://www.youtube.com/watch?v=ht4fmWI50XY

Bach Markus Passion BWV 247 chorus " Geh, Jesu zu Deiner Pein" - 6 min.