Μουσικής Παιδεία 22 ( Σειρά Άρθρων )

Η Γερμανική όπερα

Ριχάρδος Βάγκνερ (συνέχεια)

 

Η πολυτάραχη εφηβεία

 

Μεγαλώνει ο μικρός Ρίχαρντ…Ο πατριός του που αποκαλούσε «πατέρα», πεθαίνει στα τέλη του 1821. Η μητέρα και τα μεγαλύτερα αδέλφια, φροντίζουν για την ανατροφή και τη μόρφωση του. Είναι ένα παιδί γερό, έξυπνο, εύθυμο. Λατρεύει τη μητέρα του, τις αδελφές του τα ζώα. Αλλά πότε είναι ο πρώτος της τάξης, πότε ο τελευταίος… Σιχαίνεται τα μαθηματικά και τα λατινικά, δείχνει μεγάλη επίδοση στη μυθολογία, την ιστορία, τη σύνταξη, τις εκθέσεις. Καμιά κλίση στη μουσική. Οι οικογένεια, στο μεταξύ,έχει εγκατασταθεί στη Δρέσδη. Και στη Δρέσδη, ο μικρός Ρίχαρντ πρωτοβλέπει, πρωτακούει τον Καρλ φον Μαρία Βέμπερ να διευθύνει στην όπερα τον «Ελεύθερο σκοπευτή» του. Ο μικρός μένει έκθαμβος. Στα μάτια του, αυτός ο χλωμός, ο αδύνατος, ο κουτσός αρχιμουσικός, φαίνεται σαν ένα υπερκόσμιο ον, μοναδικό, καταπληκτικό, ζωντανό παράδειγμα του τι μπορεί και πρέπει να γίνει ένας άνθρωπος. «Ούτε βασιλιάς, ούτε αυτοκράτορας, αλλά να είσαι εκεί, όρθιός, να διευθύνεις την ορχήστρα σου» συλλογιέται το δεκαπεντάχρονο αγόρι. Και τσακίζεται στο πιάνο, προσπαθώντας να παίξει την Εισαγωγή από το «Φράϊσουτς».

Karl Maria von Weber : Der Freitschoutz, Overture - 10 min.

 

Όταν το καταφέρνει, είναι έξαλλος από χαρά. Αλλά, ακόμα, μέσα του δεν έχει ξεκαθαρίσει σε τι θα επιδοθεί. Γράφει ποιήματα, ζωγραφίζει, διαβάζει, τρελαίνεται για τον Σαίξσπηρ και για τον Όμηρο, μεταφράζει την Οδύσσεια, γράφει ένα έμμετρο δράμα με θέμα τον Ηρακλή, πάνω στα σαικσπηρικά μοντέλα, όπου 24 πρόσωπα σκοτώνονται για να ….ξαναφανούν στην τελευταία πράξη σαν φαντάσματα….

Τελειώνει το γυμνάσιο με αρκετή δυσκολία, αλλάζοντας σχολεία και τόπους διαμονής – η μητέρα του έχει εγκατασταθεί στη Πράγα όπου δυο αδελφές του είναι αγκαζαρισμένες η μια στο θέατρο, η άλλη στην όπερα – γυρίζει μόνος του στη Λειψία όπου εγκαθίσταται, φτωχός φοιτητής, σε μια σοφίτα, όταν μια μέρα μπαίνει στη φημισμένη αίθουσα συναυλιών, το «Γκεβαντχάουζ», και ακούει την εβδόμη Συμφωνία και την Εισαγωγή του «Έγκμοντ» του Μπετόβεν.  

 

Beethoven : Egmont, Overture - 11 min.

Δοκιμάζει τέτοια έκπληξη, τέτοια συγκίνηση που γυρίζει άρρωστος με πυρετό. Τον συγκλονίζει η αποκάλυψη. Ο έφηβός έχει βγει από την χρυσαλλίδα του, ξεδιπλώνει τις φτερούγες του: γεννιέται στο μαγικό κόσμο των ήχων. Δίπλα στα παλιά του είδωλα, τοποθετεί το νέο του θεό, για τη ζωή του, το έργο του, την κουφαμάρα του, τον θάνατο του. Πηγαίνει και ακούει την Ενάτη. Έπειτα το «Φιντέλιο».

Beethoven : Symphony No. 9 (selection, choral) - 13 min.

Beethoven : Fidelio, Overture - 7 min.


Παθαίνεται, κλαίει, βλέπει το Μπετόβεν στον ύπνο του, του μιλάει, ξυπνάει λουσμένος στα δάκρυα. Αλλά το παράξενο είναι πως δεν του έρχεται καθόλου στο νου να μάθει ένα όργανο. Μοναδικός πόθος του νεαρού Ρίχαρντ είναι να μάθει να συνθέτει. Αυτό που θέλει να εκφράσει είναι πάρα πολύ δυνατό, πάρα πολύ πολύπλοκο, για να περιορισθεί στα πλήκτρα του πιάνου ή στις τέσσερες χορδές του βιολιού. Του χρειάζεται ο όγκος της ορχήστρας, οι συνδυασμοί από διαφόρους ήχους, από τα χρώματα όλων των οργάνων. Αγοράζει επί πιστώσει διάφορα μουσικά διδακτικά βιβλία. Περνάει νύχτες, αντιγράφοντας τις συμφωνίες του Μπετόβεν. Η μητέρα του δεν ξέρει  πώς να πληρώσει τα διάφορα χρέη του γιού της. Δεν ξέρει τι θα απογίνει αυτός ο «άτσαλος» γιός της. Στο μεταξύ, ο νεαρός Ρίχαρντ αρχίζει να συνθέτει χωρίς να ξέρει τίποτα από τη τέχνη, από την τεχνική του μουσικού. Γρήγορα όμως αντιλαμβάνεται το λάθος του και ρίχνεται στη σοβαρή μελέτη, από σοβαρούς δασκάλους. Μέσα σε έξη μήνες μαθαίνει όλους τους τεχνικούς κανόνες. Συνάμα ακολουθεί και μαθήματα φιλοσοφίας και αισθητικής στο Πανεπιστήμιο. Τέλος, το 1833 έχει έτοιμη την πρώτη του όπερα τις «Νεράϊδες». Είναι 20 ετών. Δεν έχει γνωρίσει ακόμη τον έρωτα. Μικρές, ασήμαντες, φευγαλέες συγκινήσεις. Όλο το πάθος, η φλόγα που καίει το νεαρό Ρίχαρντ είναι η μουσική, η δημιουργία, η φιλοδοξία. Μάταιες προσπάθειες όμως: Οι «Νεράϊδες» δεν γίνονται δεκτές σε κανένα θέατρο. Ήταν γραφτό, αυτή η όπερα του, να πρωτοπαιχτεί μετά το θάνατο του, το 1888, στο Μόναχο, χωρίς επιτυχία. Άλλωστε δεν είναι ακόμα ο Βάγκνερ που θα κυριαρχήσει αργότερα. Οι «Νεράϊδες» είναι γραμμένες πάνω σε ένα μύθο του Ιταλού ποιητή Κάρλο Γκότσι δραματοποιημένο ελεύθερα από τον ίδιο το Βάγκνερ.

 

 Wagner : Die Feen , Overture - 11 min.

Συνθέτης – αρχιμουσικός – ποιητής.

 

Φτωχός είναι ο Βάγκνερ. Πρέπει να δουλέψει, να κερδίσει το ψωμί του. Αναγκάζεται να δεχθεί θέση αρχιμουσικού σε διάφορα επαρχιακά θέατρα και να διευθύνει ιταλικές και άλλες όπερες που δεν τον ενδιαφέρουν καθόλου. Αρχίζει από το Μάγκντενμπουργκ, όπου γνωρίζεται με μια ηθοποιό, την Μίνα Πάλμερ, την ερωτεύεται με πάθος, την ακολουθεί στην Καινιξμπεργκ, οπού παίρνει πάλι την θέση του μαέστρου και την παντρεύεται. Ζωή γεμάτη αγωνία και προσπάθεια. Πετυχαίνει πάλι θέση μαέστρου στη Ρίγα όπου το ζεύγος Βάγκνερ μένει ως το 1839. Εκεί, γράφει το πρώτο μεγάλο του έργο, τον «Ριέντσι» πεντάπρακτη όπερα πάνω σε δικό του κείμενο, εμπνευσμένο από την αρχαία Ρώμη :  Ο Ριέντσι είναι ο τελευταίος δήμαρχος-προστάτης του ρωμαϊκού λαού που παίρνει μέρος σε μια λαϊκή εξέγερση και σκοτώνεται για την ανεξαρτησία. Ωστόσο, ούτε εδώ είναι ακόμα ο πραγματικός Βάγκνερ.

Wagner :  Rienzi,the last tribune, overture - 9 min.



Η μουσική του «Ριέντσι» είναι γραμμένη ακόμα πάνω στα ιταλικά πρότυπα και στην ιστορική όπερα που τότε θριάμβευε στο Παρίσι. Και, ακριβώς, αυτό κάνει το Βάγκνερ να στραφεί προς την γαλλική πρωτεύουσα που τότε ήταν το πιο μεγάλο μουσικό κέντρο της Ευρώπης. Και παίρνει την μεγάλη απόφαση : Αφήνει τη Ρίγα και μαζί με τη γυναίκα του και το σκύλο του ξεκινάει για το Παρίσι, με ελάχιστα χρήματα – πούλησε ότι είχε και δεν είχε, αφήνοντας πίσω του τόσα χρέη, ώστε να αναγκαστεί να φύγει κρυφά ! Περιπετειώδες ταξίδι με ένα ιστιοφόρο που τραβούσε προς το Λονδίνο και που βάσταξε πάνω από τρείς βδομάδες ! Λίγο έλειψε να πνιγούν….. Αλλά μέσα στη φρικτή τρικυμία που συναντούν, ο Ριχάρδος Βάγκνερ συλλαμβάνει την έμπνευση του «Ιπτάμενου Ολλανδού» του καταραμένου καπετάνιου που είναι καταδικασμένος να περιπλανιέται αδιάκοπα στις θάλασσες, ώσπου να βρει την πιστή γυναίκα που θα λύσει την κατάρα…..

Τέλος, στις 16 Σεπτεμβρίου 1839, φθάνουν στο Παρίσι, όπου όμως, αντί την επιτυχία που ονειρεύονταν, ο Βάγκνερ περνάει τα πιο τραγικά, τα πιο σκληρά χρόνια της ζωής του. Με όλη την υποστήριξη που του έκαναν οι μουσικοί, στάθηκε αδύνατον να δεχθούν στην όπερα τον «Ριέντσι». Το ζεύγος Βάγκνερ κατάντησε στην εσχάτη «ένδεια» : Εκείνος αναγκάστηκε να γράφει εύκολές μελωδίες, με ψευδώνυμο να κάνει μεταγραφές και αντιγραφές για να κερδίσει λίγα χρήματα, να δίνει μαθήματα – όσα εύρισκε – η Μίνα κατάντησε να ξενοδουλεύει…. Και όμως μέσα σε αυτή την τραγική κατάσταση, ο Ρίχαρντ Βάγκνερ, όχι μόνο δεν έχασε το θάρρος του, αλλά άρχισε να γράφει και τον «Ιπτάμενο Ολλανδό» !

Τέλος, μια ημέρα μαθαίνει πως ο «Ριέντσι» του έγινε δεκτός στην Όπερα της Δρέσδης ! Είναι διάφοροι φίλοι του που φρόντισαν γι΄αυτό. Συνάμα, ο «Ολλανδός» είχε κινήσει το ενδιαφέρον της Όπερας του Βερολίνου. Και τότε ο Βάγκνερ, στις 7 Απριλίου του 1842 αφήνει το Παρίσι. Γυρίζει στη Γερμανία. Κάνει το ταξίδι δια ξηράς. Πρωτοβλέπει το Ρήνο και τότε, με δακρυσμένα μάτια, ο φτωχός καλλιτέχνης ορκίζεται αιώνια πίστη στην πατρίδα του.

Ο «Ριέντσι» θριαμβεύει στη Δρέσδη. Κι’ ύστερα από λίγους μήνες, ο «Ιπτάμενος Ολλανδός».

Wagner : Der Fliegende hollander, part 1 - 10 min.

Wagner : Der Fliegende hollander, part 2 - 10 min.


Ο Ρίχαρντ Βάγκνερ είναι πια διάσημος. Με τον «Ολλανδό» έχει βρει το δρόμο του, έχει σπάσει κάθε δεσμό με την ιταλική παράδοση, στρέφεται στους παλιούς γερμανικούς θρύλους, σε δυο νέες δημιουργίες του πραγματοποιεί το ποιητικό και μουσικό του ιδανικό. Το 1845 είναι έτοιμος ο «Τανχώϋζερ», λίγο αργότερα ο «Λόενγκριν». Νέα, πρωτάκουστη μουσική.

Wagner : Lohengrin, Prelude - 10 min.

Wagner : Lohengrin, Prelude, act III - 4 min.

 Αλλά οι κριτικοί υποδέχονται πολύ άσχημα αυτά τα δυο έργα. Ο Βάγκνερ υποφέρει τρομερά που δεν τον καταλαβαίνουν. Μέσα σε μια κρίση, απαισιοδοξίας, τα βάζει με όλη την κοινωνία, γίνεται σοσιαλιστής, παίρνει μέρος στην επανάσταση του 1848 και, για να αποφύγει την καταδίκη, δραπετεύει και καταφεύγει στη Ζυρίχη όπου περνάει δέκα ολόκληρα χρόνια. Εκεί, αφήνει την πολιτική και ξαναγυρίζει στη μουσική. Γράφει τα σπουδαία του θεωρητικά συγγράμματα. Το 1851 εκδίδεται το περίφημο βιβλίο του «Όπερα και Δράμα», όπου ο Βάγκνερ δογματίζει τις ιδέες του : « Η μουσική λέει, δεν πρέπει να σχολιάζει μόνο το δραματικό ποίημα, αλλά το δράμα αυτό καθαυτό». Κάτω από τη μελωδία του τραγουδιού, η ορχήστρα δεν πρέπει να ακούγεται σαν ένα ανούσιο και άψυχο ακομπανιαμέντο – ότι δεν μπορεί να πει το τραγούδι, θα το λέει η ορχήστρα, η ορχήστρα που θα είναι σαν το χορό της αρχαίας τραγωδίας και θα σχολιάζει κάθε γεγονός. Ονειρεύεται ένα μουσικό δράμα που ενώ θα ενώνει όλες τις τέχνες, θα’ναι σαν μια γιγάντια συμφωνία όπου μερικά «οδηγητικά θέματα (Leitmotive) θα χαρακτηρίζουν τα πρόσωπα ή τα αισθήματα τους και θα αποτελούν τα πρώτα στοιχεία. Έπειτα, περνώντας από τη θεωρία στη πράξη, αρχίζει αυτό το μεγαλειώδες «Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν» που αποτελείται από τέσσερα δράματα : «Ο Χρυσός του Ρήνου», η «Βαλκυρία», ο «Σίγκφριντ» και το «Λυκόφως των Θεών». Είναι το πιο μεγάλο μουσικοδραματικό έργο που γράφτηκε ποτέ.

 Wagner : Rhine Gold, Prelude - 5 min.

Wagner : Gotterdammerung - 5 min.

Wagner : Valkyrie, the ride of Valkyrie - 11 min.

Wagner : Siegfried, the funeral march - 10 min.

Αλλά, μ’όλη την δημιουργική εργασία, το ανήσυχο πνεύμα του Βάγκνερ στρέφεται σε άλλες ιδέες. Έπειτα από τον ενθουσιασμό του για το σοσιαλισμό, είναι οι θεωρίες του φιλοσόφου Σοπενχάουερ που τον κυριεύουν : Ο κόσμος είναι αδιόρθωτα κακός ( κατά τον Σοπενχάουερ) και η ανυπαρξία, η εκμηδένιση, αξίζει καλύτερα από τη ζωή. Επί πλέον δεν έχει χρήματα. Ζει εις βάρος των φίλων του και είναι συγκλονιστικά τα γράμματα που γράφει στο Λίστ, που είναι ο πιο καλός , ο μέχρι αυτοθυσίας φίλος του, επαιτώντας την βοήθεια του…..

 

Η γέννηση του Τριστάνου

 

Μέσα σε αυτή την ψυχική κατάπτωση, μια αισθηματική κρίση τον αναστατώνει ολότελα. Από καιρό κιόλας σοβαρές και βαθιές ασυμφωνίες με τη Μίνα έχουν διαταράξει την συζυγική τους ζωή. Το 1852 γνωρίζεται, στη Ζυρίχη, με το ζευγάρι Βέζεντοκ. Είναι πλούσια οικογένεια, λατρεύουν την τέχνη, λατρεύουν τον Βάγκνερ. Τον βοηθούν. Αλλά ένας φλογερός έρωτας ανάβει στις καρδιές του Βάγκνερ και της κυρίας Ματθίλδης Βέζεντοκ. Ένας έρωτας τραγικός. Η Ματθίλδη διστάζει να εγκαταλείψει τα παιδιά της, τον άντρα της, το σπίτι της. Χωρίζονται. Ο Βάγκνερ φεύγει, πηγαίνει στη Βενετία. Ολομόναχος. Χωρίζει από την Μίνα οριστικά. Και από αυτή την σύντομη και σκληρή τραγωδία γεννιέται ένα αριστούργημα : Το μουσικό δράμα «Τριστάνος και Ιζόλδη», το δράμα του έρωτα μέσα στο θάνατο. Για να το γράψει, ο Βάγκνερ διέκοψε τη σύνθεση του «Σίγκφριντ» - του τρίτου έργου από το «Δαχτυλίδι των Νιμπελούγκεν» -  και δεν το ξανάπιασε παρά έπειτα από οκτώ χρόνια.

Wagner : Tristan und Isolde, Prelude - 10 min.

Wagner : Tristan und Isolde, Liebestod - 7 min.

Θεμελιωτική ιδέα στον «Τριστάνο» είναι ότι ο έρωτας  έχει απαράγραπτα δικαιώματα, πάνω από κάθε νόμο, υπό τον όρο μόνο να είναι απόλυτος, μοιραίος και να αποδέχεται το θάνατο σαν μοναδική διέξοδο. Είναι το πιο παθητικό έργο του Βάγκνερ και το πιο απελπιστικό. Μας δίνει το πιο μεγάλο έρωτα μέσα από τις πιο τρομερές συνθήκες που βρέθηκαν ποτέ ανθρώπινες υπάρξεις. Τέτοιες συνθήκες που δεν επιτρέπουν την ένωση των ερωτευμένων, παρά μόνο μέσα στο θάνατο. Στην αγκαλιά της Ιζόλδης πεθαίνει ο τραυματισμένος για χάρη της Τριστάνος, πάνω στο άψυχο σώμα του, πεθαίνει η Ιζόλδη.

Η μουσική σε αυτό το δράμα σε κυριεύει, διαπερνά την καρδιά σου, σε συνεπαίρνει σε ένα άλλο κόσμο, σε κάνει να ξεχνάς κάθε γήινο, κάθε ανθρώπινο. Θείες είναι οι σκηνές της επίκλησης στη νύχτα, όπου οι δυο αγαπημένοι τραγουδούν την έκσταση της εξαφάνισης μέσα στον αιώνιο ύπνο, αριστουργηματική ιδιαίτερα η Τρίτη πράξη, γεμάτη τραγικότητα με την αντίθεση ανάμεσα στο γλυκό τραγούδι του βοσκού που αναγγέλει στον ετοιμοθάνατο Τριστάνο το φτάσιμο της Ιζόλδης, στα σπαρακτικά παράπονα του Τριστάνου και το εκστατικό τραγούδι της Ιζόλδης που ξεψυχάει πάνω στο σώμα του αγαπημένου της. Η ορχήστρα είναι εδώ ένα κύμα που αναταράσσεται διαρκώς, πότε ήρεμα και γλυκά, πότε πυρετικά, ξεσπώντας σε θύελλα, για να σβήσει σε λίγο απαλά, αιθέρια…. Η μουσική, γενικά, εδώ, έχει μια ξεχωριστή σφραγίδα που δεν βρίσκεται σε άλλο του έργο.