Μουσικής Παιδεία 4 ( Σειρά Άρθρων )

4. ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ

Το πιάνο, το εκκλησιαστικό όργανο, το αρμόνιο.

Προηγούμενα αναφέραμε για τα διάφορα μουσικά όργανα προσπαθώντας να εξηγήσουμε τα κυριότερα που αποτελούν την ορχήστρα. Τονίσαμε ωστόσο πως πολλά από αυτά, εκτός από το ρόλο τους στη ορχήστρα, παίζονται και μόνα τους, σαν όργανα "σόλο", πρώτα από όλα τα έγχορδα, ιδίως τα βιολιά, οι βιόλες και τα βιολοντσέλα για τα οποία μεγάλοι συνθέτες έχουν γράψει αριστουργήματα. Αλλά και για τα πνευστά - πρώτα από όλα για το φλάουτο, καθώς και για μερικά άλλα έχουν γραφεί πολλά ωραία έργα που παίζουν στις συναυλίες μεγάλοι καλλιτέχνες, είτε μόνοι τους, είτε συνοδευόμενοι από την ορχήστρα, είτε από το πιάνο.

Το πιάνο. Και ποίος δεν ξέρει, δεν άκουσε, δεν είδε μια φορά ένα πιάνο ? Το βρίσκουμε παντού ! Στα σπίτια, στις σάλες συναυλιών, στα θέατρα, στα διάφορα κέντρα, κοσμικά και λαϊκά, αλλού σε μικρό σχήμα, "όρθια πιάνα", αλλού σε μεγάλο, "πιάνα με ουρά" όπως τα λένε, ή "πιάνα συναυλίας" ......   Εκατοντάδες χιλιάδες νέοι και κοπέλες γεμίζουν τα ωδεία μαθαίνοντας, κατά προτίμηση, πιάνο. Οι στατιστικές, τουλάχιστον, δείχνουν πως οι περισσότεροι μαθητές των ωδείων φοιτούν στις τάξεις του πιάνου και του τραγουδιού, έπειτα του βιολιού και πιο λιγοστοί των άλλων οργάνων.

Αλλά τι είναι το πιάνο ? Πως και από που γεννήθηκε? Σε τι είδος όργανα θα το κατατάξουμε? Θα σας φανεί, ίσως παράξενο, αλλά έτσι είναι : Το πιάνο βασικά συγκαταλέγεται στα έγχορδα όργανα που παίζονται με πλήκτρο. Γιατί και αυτό αποτελείται από ένα "ηχείο" - μια μεγάλη πλάκα μεταλλική - που πάνω του είναι τεντωμένες οι χορδές για όλους τους τόνους, για όλες τις "φωνές", από δύο στις χαμηλές νότες, από τρις στις μεσαίες και πάνω, ως τις πιο ψηλές. Όμως, αντίθετα με τα άλλα όργανα που παίζονται με πλήκτρα, οι χορδές του πιάνου δεν δονούνται με το απ' ευθείας κτύπημα του εκτελεστού, αλλά με μια σειρά από πλήκτρα που, καθώς τα πατάνε τα δάκτυλα του εκτελεστού, βάζουν σε κίνηση ένα αρκετά πολύπλοκο μηχανισμό. Τη σειρά απ' αυτά τα πλήκτρα που είναι φτιαγμένα από ελεφαντοκόκαλο, τα λέμε "κλαβιατούρα". Με το πάτημα του πλήκτρου, ένα σφυράκι ντυμένο με τσόχα, χτυπάει την αντίστοιχη χορδή κι' έτσι παράγεται ο ήχος. Κάτω από το πιάνο, στα πόδια του εκτελεστή, συνδεδεμένα με όλο τον μηχανισμό, βρίσκονται δύο "πεντάλια". Το ένα, το δεξί, χρησιμεύει για να δυναμώνει και να παρατείνει, να κρατάει τον ήχο. Το άλλο, το αριστερό, αντίθετα για να περιορίζει τον ήχο μόνο σε μία χορδή κι' έτσι να τον κάνει πιο σιγανό, πιο απαλό, πιο γλυκό.

Το πιάνο, έτσι όπως το ξέρουμε σήμερα, μόλις στα τέλη του 18ου αιώνα διαμορφώθηκε και τελειοποιήθηκε κι' άρχισε πια η κυριαρχία του στη μουσική ζωή και η διάδοση του σ' όλο τον πολιτισμένο κόσμο, πράγμα που παρακίνησε τους πιο ονομαστούς συνθέτες να γράψουν άπειρα έργα για το βασιλιά αυτό των μουσικών οργάνων.

Αλλά για να φθάσει το πιάνο στη σημερινή του τέλεια μορφή, πέρασε από πολλές εξελίξεις και οι άμεσοι προγονοί του φθάνουν ως το Μεσαίωνα.

Αν όμως παραλείψουμε την "κλαβιατούρα"- τη σειρά από τα πλήκτρα - αν πούμε για μία στιγμή πως δεν υπάρχει, τότε θα μπορούσαμε να θεωρήσουνε για προγόνους του πιάνου μας όλα τα παλιά έγχορδα με πολλές χορδές που παίζονται με πλήκτρα, οπόταν η καταγωγή του χάνεται στα βάθη των αιώνων, αφού και η ελληνική λύρα και η αιγυπτιακή άρπα θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν μακρινοί πρόγονοι του πιάνου μας.

Μόλις τον 14ο αιώνα συναντούμε, πρώτα στην Αγγλία, έπειτα στη Γαλλία και στην Ισπανία, ένα έγχορδο όργανο με κλαβιατούρα που το λέγανε "εσικιέ". Έπειτα το 15ο αιώνα βρίσκουμε το "κλαβιχορδο" και το "κλαβικύμβαλο". Έπειτα, από το κλαβικύμβαλο, με διάφορες παραλλαγές και εξελίξεις δημιουργείται η "σπινέττα", όργανο μικρό, με περιορισμένο σχήμα. Ακολουθούν το "βιρζιναλ" ("παρθενικό" μεταφράζεται στα ελληνικά) κι' άλλα παραπλήσια όργανα που, με το καιρό και την εξέλιξη, έδωσαν ένα αρκετά τελειοποιημένο όργανο, το "κλαβεσέν" ή "κλαβιτσέμπαλο". Τέτοια παλιά αυθεντικά όργανα, φυλάγονται στα μεγάλα ευρωπαϊκά μουσεία και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να τα δει κανείς να στέκονται εκεί αραδιασμένα, σαν μάρτυρες ενός περασμένου κόσμου, που με όλες τις αντιξοότητες της ζωής προσπαθούσε να βρει όλο και πιο τέλεια μέσα για να κάνει μουσική, για να εκφράσει τις ενδόμυχες σκέψεις του, της καρδιάς του και τους καημούς του.

Απ' όλα τα παλιά όργανα, μόνο το κλαβιτσέμπαλο παίζεται ακόμα και σήμερα - φτιαγμένο σύγχρονα, πάνω στα αχνάρια του παλιού - από μερικούς εκτελεστές που έχουν την γνώμη  πως σ' αυτό το όργανο  πρέπει να παίζονται τα έργα της παλιάς μουσικής, επειδή για αυτό το όργανο γράφτηκαν.

Ωστόσο, το κλαβιτσέμπαλο - ή κλαβεσέν - έχει ένα ήχο στεγνό και μονότονο που δεν μπορεί να συγκριθεί με τον ήχο του πιάνου, που αποδίδει θαυμάσια και αυτά τα παλιά έργα, αρκεί ο εκτελεστής να ξέρει  να τα παίζει στο σωστό τους ύφος.

Λέω "ήχο" του πιάνου, ενώ θα έπρεπε να πω "ήχους", γιατί το πιάνο είναι σαν μια ορχήστρα με το πλούτο των ήχων του που ένας καλός εκτελεστής ξέρει να πλάθει και να χρωματίζει. Χάριν σ'αυτόν το πλούτο, το πιάνο μπορεί να αποδώσει μ'ένα μονάχα εκτελεστή, αρμονικά σύνολα και πολυφωνικά έργα που για να εκτελεστούνε από άλλες ομάδες οργάνων θ'απαιτούσανε πολυάριθμους εκτελεστές. Αρκεί να ξέρει να το χειρισθεί ο εκτελεστής, ο πιανίστας, που εκτός από το ταλέντο του, την μόρφωσή του, τις γνώσεις του, πρέπει να κατέχει απόλυτα μία καθάρια τεχνική, όπου το πρώτο λόγο έχουν τα χέρια του, τα δάχτυλα του. Λέμε "αυτός ο πιανίστας έχει ωραίο τουσσέ". Τι θα πει αυτό? "Τουσσέ" ελληνικά θα πει "θίξι"-"άγγιγμα" . Είναι ο τρόπος που "θίγει", που "αγγίζει", αυτά τα κόκαλα, τα πλήκτρα της κλαβιατούρας για να ξυπνήσει την ψυχή του οργάνου, που υπακούει πειθήνια στις θελήσεις του πιανίστα. Ακούτε συχνά πιανίστες που σας θαμπώνουν (καμιά φορά και σας ξεκουφαίνουν) με την γρηγοράδα και την δύναμη που παίζουν, χωρίς να σας δίνουν καμιά συγκίνηση.  Κι'ακούτε άλλους που με την ομορφιά του ήχου τους, την ποικιλία και τα χρώματα που δίνουν σ'αυτόν τον ήχο, έτσι όπως τον πλάθουν, σας ξυπνούν κάτι μέσα σας, σας συγκινούν.

Κάποτε είπα σε μία γνωστή κυρία να πάει σ'ένα ρεσιτάλ πιάνου "Α! όχι- μου απήντησε- δεν μπορώ να ακούω πιάνο. Αρκετά το κοπανάει.......η κόρη μου...Κι'έπειτα δεν καταλαβαίνω από μουσική". Ωστόσο την ...έπεισα. Και πήγαμε μαζί. Στο διάλειμμα την είδα δακρυσμένη. "Μα αυτό δεν ήταν πιάνο- μου είπε. ¨Ήταν τραγούδι με εκατό φωνές". Αυτό είναι αγαπητοί Αναγνώστες : να κάνει ο πιανίστας - και κάθε μουσικός το όργανό του να τραγουδάει.  Κι'αν σας ανέφερα αυτό το μικρό παράδειγμα, είναι για να σας δείξω πως πρέπει να ακούτε το πιάνο, πως να ξεχωρίζετε τον καλό από τον κακό πιανίστα, χωρίς να θαμπώνεστε από γρηγοράδες και ...βαρειοκτυπήματα. 

Αλλά τώρα ας μιλήσουμε και για ένα άλλο όργανο που είναι πιο παλιό από το πιάνο αλλά δυστυχώς άγνωστο ή σχεδόν άγνωστο στην Ελλάδα, αν και καθώς μας λέει η ιστορία , σε ελληνική εφεύρεση οφείλεται. Εννοώ το μεγάλο εκκλησιαστικό "όργανο" που στην Αθήνα θα το δείτε μόνο στην εκκλησία των καθολικών και σε εκείνη των διαμαρτυρομένων. "Οργκ" το λέμε γαλλικά, "όργκαλ" γερμανικά που ελληνικά μεταφράζεται "όργανο". Και το λέμε απλώς "όργανο" γιατί είναι το κατ'εξοχήν όργανο, αφού περιλαμβάνει ήχους, φθόγγους μίας απέραντης μουσικής σκάλας κι'όλα τα χρώματα από τα άλλα, τα τόσο διαφορετικά όργανα.

Αυτό το όργανο ανήκει στην κατηγορία των πνευστών γιατί, αντί για χορδές έχει σωλήνες που με το μηχανισμό της κλαβιατούρας - τη σειρά από τα πλήκτρα που εξήγησα παραπάνω - δέχονται τεχνητό αέρα που τους δονούνε , έτσι όπως γίνεται η δόνηση στα πνευστά όργανα με την ανθρώπινη πνοή. 

Ένα τέτοιο όργανο που χρειάζεται ηχητικούς σωλήνες για κάθε νότα και για κάθε χρώμα, είναι, καθώς καταλαβαίνετε, πολύ μεγάλο, και απαιτεί ανάλογο χώρο. Γι'αυτό το όργανο το βρίσκουμε χτισμένο στις μεγάλες εκκλησίες της Δύσης, τόσο στις καθολικές, όσο και στις προτεσταντικές (διαμαρτυρομένων) όπου είναι απαραίτητο για τη λειτουργική υπηρεσία, αλλά και στις μεγάλες αίθουσες συναυλιών, επίσης χτισμένο, όπου η συμμετοχή του είναι απαραίτητη στην εκτέλεση μεγάλων θρησκευτικών έργων όπως είναι τα ορατόρια - θα μιλήσουμε αργότερα για το είδος αυτών των έργων. Δεν είναι σπάνιο όμως και μεγάλοι καλλιτέχνες του οργάνου - οργανίστες τους λέμε - να δίνουν ολόκληρα ρεσιτάλ με παλιά αλλά και νεώτερα έργα. Υπάρχουν και μερικές συμφωνικές συνθέσεις, όπου παράλληλα στην ορχήστρα, παίρνει μέρος και το όργανο.

Στο δεύτερο κιόλας π.χ. αιώνα, συναντούμε στην Ελλάδα και την Ιταλία πρωτόγονα όργανα με κλαβιατούρα που έβγαζαν τον ήχο με την πίεση του αέρα ή του νερού. Αναφέρεται πως εφευρέτης αυτού του υδραυλικού οργάνου είναι ο Κτησίβιος, το 170 προ Χριστού. Τέτοια ,πρωτόγονα, βέβαια όργανα, βρίσκουμε κυρίως στο Βυζάντιο, από τον 4ο αιώνα μ.χ. στο παλάτι των αυτοκρατόρων, στον ιππόδρομο, στις πλατείες, στα θέατρα, ακόμα και σε εκκλησίες, οπού όμως χρησίμευαν μόνο για να γυμνάζονται οι ψάλτες, ποτέ στη λειτουργία. Το γιατί η ορθόδοξη εκκλησία μας απέκλεισε εντελώς κάθε όργανο από τις ιεροτελεστίες της, θα το δούμε όταν έλθει η σειρά να μιλήσουμε για την βυζαντινή μουσική.

Βέβαια, αυτά τα όργανα ήταν ατελή και μικρά, για να μεταφέρονται εύκολα, μία και τα χρησιμοποιούσαν στα συμπόσια, στις διάφορες διασκεδάσεις, στις θεατρικές παραστάσεις. Το όργανο έμεινε στο Βυζάντιο ως την πτώση της Πόλης. Και το πιο παράξενο είναι πως το πρώτο όργανο που έφθασε στη Δύση ήταν φτιαγμένο στο Βυζάντιο και στάλθηκε ως δώρο από τον Κωνσταντίνο τον Κοπρώνυμο στο βασιλιά των Φράγκων Πεπίνο τον κοντό. Αυτό, έγινε τον 8ο αιώνα......

 Από τον 9ο μ.χ. αιώνα, το εκκλησιαστικό όργανο παίρνει μία μεγάλη εξέλιξη στη Γερμανία και στη Γαλλία, κυρίως από τους καλόγερους που το θεωρήσανε το πιο ταιριαστό όργανο για την εκκλησία και στο 12ο κιόλας αιώνα παίρνει τις γενικές γραμμές τις τεχνικής, της ηχητικής και του μηχανισμού του, που διατηρεί ακόμα ως σήμερα, μ'όλες τις σοβαρές τελειοποιήσεις που επήλθαν στο μεταξύ.

Η έκταση της ηχητικότητας του οργάνου είναι τεράστια, αρχίζει από τους πιο χαμηλούς φθόγγους π[ου προκαλούν π.χ. τα πιο βαθιά όργανα σαν το κοντραμπάσο ή τούμπα ή το κοντραφαγκότο, ως τους πιο υψηλούς, τους πιο "οξείς", που δίνουν τα βιολιά, τα φλάουτα, ακόμα και αυτό το πίκολο.

Και δεν είναι μόνο η έκταση της μουσικής του σκάλας, είναι και ο απέραντος πλούτος από ηχητικά χρώματα που αποδίδει το όργανο. Για κάθε νότα υπάρχουν πολύ ηχητικοί σωλήνες που ο καθένας τους, ανάλογα με τον τρόπο που δονείται, παράγει και διαφορετικό χρώμα ήχου- υπάρχουν σωλήνες που βγάζουν ήχους σαν έγχορδα όργανα, άλλοι που βγάζουν ήχους σαν φλάουτο, όμποε, φαγκότο, κόρνο κλπ.

Το εκκλησιαστικό όργανο δεν έχει μόνο μία κλαβιατούρα, όπως το πιάνο, αλλά τρεις, τέσσερις ή και περισσότερες, ανάλογα με το μέγεθός του και με το πλήθος των σωλήνων του. Γιατί, κάθε κόκαλο, κάθε πλήκτρο της κλαβιατούρας, δεν αντιστοιχεί μόνο σε μία νότα, αλλά και σε ένα ηχητικό χρώμα και , επομένως, όσο πιο πολύ είναι οι σωλήνες, τόσα πιο πολλά πρέπει να είναι και τα πλήκτρα κι'έτσι τοποθετούνται περισσότερες κλαβιατούρες στη σειρά, η μία πάνω από την άλλη, κλιμακωτά. Ακόμα και στα πιο μικρά σχετικώς όργανα, υπάρχουν τουλάχιστον δύο κλαβιατούρες. Δεξιά και αριστερά από τον εκτελεστή, υπάρχουν δύο μικρά έμβολα που ανοίγουν την διοχέτευση του αέρα προς το σώμα των ηχητικών σωλήνων με το πάτημα του εκτελεστή στο πλήκτρο της κλαβιατούρας. Εξ' άλλου χαμηλά, στη θέση που ακουμπάει τα πόδια του ο εκτελεστής, βρίσκεται το πεντάλ, που δεν έχει καμία σχέση με τα πεντάλια του πιάνου, γιατί το πεντάλ του οργάνου δεν χρησιμεύει για να μεγαλώσει ή να μικρύνει τον ήχο, όπως γίνεται στο πιάνο, αλλά για να ανοίξει και αυτό άλλους ηχητικούς σωλήνες, όπως κάνει και με τα δάκτυλα του χεριού του στα κοκάλα της κλαβιατούρας. Ξέχασα να σας πω    πως οι κλαβιατούρες του οργάνου λέγονται "μανουάλια" ( από την ιταλική λέξη mano=χέρι) επειδή παίζονται με τα χέρια, σε αντίθεση με τις νότες, με τους ήχους που παράγονται με το πάτημα στο πεντάλ   που γίνεται με το πόδι.

Το παλιό καιρό για να παιχθεί ένα όργανο, εκτός από τον εκτελεστή, χρειάζονταν και ένας βοηθός που κινούσε τον μηχανισμό για την διοχέτευση του αέρα στους ηχητικούς σωλήνες, καμία φορά και δύο βοηθοί. Σήμερα αυτοί οι βοηθοί έχουν αντικατασταθεί από τον ηλεκτρισμό που κανονίζει πιο απλά και πιο σίγουρα την απαραίτητη ποσότητα του αέρα.

Θαυμαστά αριστουργήματα έχουν γραφτεί για το όργανο, από τις πρώτες δοκιμές της πολυφωνικής μουσικής ως τα σήμερα, έργα τόσο για εκκλησιαστική μουσική, όσο και διάφορα άλλα, κι' ανάμεσα στους μεγάλους συνθέτες που γράψανε για το όργανο, ξεχωρίζει ο Ιωάννης Σεβαστιανός Μπαχ, μία μεγάλη μορφή της μουσικής ιστορίας που κάποτε θα μας απασχολήσει ιδιαίτερα.

Με τη σύντομη περιγραφή μου πιστεύω να κατάφερα να σας κάνω να καταλάβετε το μεγαλείο του οργάνου και την μεγαλειώδη απόδοση του. Όταν μπαίνουν σε κίνηση όλοι του οι ηχητικοί σωλήνες, τότε η ένταση του είναι τέτοια που σκεπάζει μία ολόκληρη ορχήστρα.

  Ένα άλλο όργανο με ηχητικούς σωλήνες, ανάλογο με το όργανο, αλλά πολύ πιο μικρό και με πολύ πιο απλό μηχανισμό, είναι το αρμόνιο.

Η κυριότερη διαφορά του από το όργανο, δεν έγκειται μόνο στο ότι είναι εύχρηστο και χάρη στο μικρό του όγκο μετατοπίζεται εύκολα, αλλά εδώ στο αρμόνιο, ο εκτελεστής μπορεί να κανονίσει και μόνος του την δυναμικότητα του ήχου του, κυρίως με την ένταση της διοχετεύσεως του αέρα που κανονίζει ο ίδιος με τα πόδια του, πατώντας δυνατά ή πιο ελαφριά το πεντάλ. Υπάρχουν όμως και μεγάλα αρμόνια, δυσμετακίνητα που μοιάζουν στο σχήμα και την τεχνική με το μεγάλο εκκλησιαστικό όργανο .Στην Ελλάδα χρησιμοποιούν το αρμόνιο για να αντικαταστήσουν το όργανο-φτωχή αντικατάσταση-εκεί που είναι απαραίτητο.