Μουσικής Παιδεία 8 ( Σειρά Άρθρων )

7. ΜΟΥΣΙΚΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

Τι είναι "μορφή" - πολύφωνη και ομόφωνη - Σουίτα και σονάτα - Μορφές παλιών χορών - η συμφωνία

Τι είναι " μορφή "

            

                     Κάθε έργο τέχνης έχει μια αρχή και ένα τέλος, ένα 'κορύφωμα" και ένα "πέσιμο", ένταση και χαλάρωση, ακολουθεί κάποια αχνάρια, μια γραμμή λογική - κι' αυτό το λέμε "μορφή" ή αν χρησιμοποιήσουμε την ιταλική ορολογία που έχει επιβληθεί γενικά στη μουσική, "φόρμα".

                       Χωρίς μια καθορισμένη μορφή, δεν μπορεί να υπάρξει έργο τέχνης. Καθορισμένες μορφές ακολουθούν οι ζωγράφοι, οι γλύπτες, οι ποιητές, οι λογοτέχνες. Μα τι λέω ! Το φόρεμα σας κυρίες μου, αν δεν έχει "μορφή", δεν θα είναι καθόλου ωραίο, γιατί κι ' αυτό είναι ένα έργο τέχνης που βασίζεται πάνω σε ορισμένα αχνάρια, σύμφωνα, βέβαια με τη μόδα κάθε εποχής, που δίνει την βάση για τη μορφή που θα ακολουθήσετε. Ο ίδιος μας ο λόγος, η ομιλία μας έχει μια μορφή: λέμε λέξεις που σχηματίζουν προτάσεις που τονίζονται ανάλογα με αυτό που θέλουμε να εκφράσουμε, που χωρίζονται με κόμματα ή τελείες - όταν η πρόταση τελειώνει για να αρχίσει μια άλλη - ή με θαυμαστικά ή με ερωτηματικά. Και μπορείτε να φανταστείτε ένα ποίημα με μια ακατάστατη παράταξη από στοίχους, άλλο πιο μακρύ, άλλο πιο κοντό, χωρίς μέτρο, χωρίς ρυθμό ; Όχι βέβαια. Και εδώ στο ποίημα υπάρχει μια μορφή, ένα "σχήμα". Το ίδιο συμβαίνει και στη μουσική. Ένα μουσικό έργο, για να μας δώσει μια ενιαία, μια λογική καλλιτεχνική συγκίνηση, πρέπει να έχει μορφή, φόρμα.

                    Μορφή έχουν και οι πιο πρωτόγονες λαϊκές μουσικές όπως π.χ. οι μουσικές των μαύρων της Αφρικής : το τύμπανο που συνοδεύει τους χορούς τους χτυπάει ρυθμικά, κόβεται, ξαναρχίζει, δυναμώνει, γίνεται πιο σιγανό, ξαναδυναμώνει, σύμφωνα με τα χορευτικά τους βήματα, τα πηδήματα, τους γύρους που όλα επαναλαμβάνονται σε ορισμένα διαστήματα.

Πολύφωνη και ομόφωνη

                    Σε προηγούμενα μέρη σας εξήγησα πως η μουσική των αρχαίων Ελλήνων , όπως και άλλων αρχαίων λαών, ήταν μονόφωνη. Αυτό όμως δεν θα πει πως δεν είχε μια μορφολογική διατύπωση, τόσο σπουδαία μάλιστα, όσο είναι και οι μορφές της σημερινής μουσικής. Μόνο που επειδή τότε η μουσική ήταν σφιχτοδεμένη με τη ποίηση και το χορό - οι αρχαίοι Έλληνες με το ορισμό "μουσική" εννοούσαν και τις τρεις αυτές τέχνες, δηλαδή την κυρίως μουσική, την ποίηση και το χορό - τις μορφές τις αρχαίας ελληνικής μουσικής, τις βρίσκουμε στις αρχαίες ποιητικές μορφές, στους στοίχους των αρχαίων ποιητών, στις αρχαίες τραγωδίες που έχουν διασωθεί, ενώ γραπτά μνημεία της αρχαίας ελληνικής μουσικής δεν σώζονται παρά ελάχιστα. Αλλά από τις περιγραφές και τους χαρακτηρισμούς των αρχαίων συγγραφέων ξέρουμε πόσο στενά ήταν δεμένη η μουσική με την ποίηση και το χορό, αφού οι δραματικοί συγγραφείς, ήταν οι ίδιοι και οι μουσικοί και χορογράφοι των έργων τους.

Αλλά μήπως και στην λαϊκή μας μουσική, στις λαϊκές μελωδίες - που είναι συνήθως μονόφωνες - στους λαϊκούς μας χορούς, δεν βρίσκουμε μια μορφή. Οι μουσικές φράσεις επαναλαμβάνονται, διαδέχεται η μια την άλλη με λογική σειρά και συνέχεια, έτσι που μπορούμε να παρακολουθούμε φυσικά και αβίαστα τη ροή της μελωδίας, της μελωδίας που πάλι βγαίνει από το ρυθμό των στοίχων, όταν η μουσική είναι δεμένη με λόγια όπως συνηθίζεται πολύ στην λαϊκή μουσική ή στήνεται πάνω στις τυπικές επαναλήψεις των χορευτικών βηματισμών, όταν πρόκειται για καθάρια χορευτική μουσική.

Από το τραγούδι ξεκίνησε ο άνθρωπος για να φτιάξει τα μουσικά όργανα, από το τραγούδι ξεπήδησαν, χάρη στους σοφούς και μεγάλους μουσικούς - που πολλοί τους έμειναν, ως τόσο άγνωστοι - οι τόσες μουσικές μορφές που χαιρόμαστε σήμερα..

Από το πολυφωνικό τραγούδι που καλλιεργούσαν με τόσο πάθος στα μοναστήρια της Δύσεως ξεπήδησε μια πρώτη μορφή : η πολύφωνη ή  αντιστικτική.

Εδώ ανοίγει μια παρένθεση : Επειδή σε προηγούμενα άρθρα , εξήγησα τι είναι αντίστιξη και τι αρμονία, καλό θα ήταν να τους ξαναρίξετε μια ματιά, για να κατατοπιστείτε καλύτερα. Κλείνει η παρένθεση.

Η πολυφωνική μουσική γεννήθηκε τον παλιό καιρό, όταν η μουσική ήταν κυρίως, αποκλειστικά σχεδόν, φωνητική. Στα μοναστήρια είχαν τότε τόσο πολυπρόσωπες χορωδίες που ήταν φυσικό να σκεφθούν να δημιουργήσουν μια ανεξαρτησία στην κίνηση των φωνών. Κι' έτσι με το καιρό και την εξέλιξη γεννήθηκε η αντιστικτική τέχνη , το "κοντραπούκτο" όπου η κάθε φωνή "έτρεχε" κάτω από την άλλη, δημιουργώντας μια άλλη, ανεξάρτητη μελωδία, συνταιριασμένη όμως, σύμφωνα με ορισμένους κανόνες, με τις άλλες φωνές.

Αυτή η τέχνη κατάντησε να γίνει αληθινή επιστήμη. Σήμερα ξέρουμε μονάχα δίφωνες, τρίφωνες, τετράφωνες χορωδίες. Στον 14 και 15 αιώνα οι μεγάλοι δάσκαλοι της πολυφωνικής σχολής των κάτω χωρών ( Ολλανδία, Βέλγιο, Φλάνδρα) κατάντησαν να γράφουν λειτουργίες για τριάντα, ακόμα και για πενήντα φωνές ! Βέβαια αυτά τα έργα δεν ευχαριστούσαν το αυτί, κι ' αν προκαλούσαν το θαυμασμό σ' αυτούς που μπορούσαν να τα διαβάζουν, δεν συγκινούσαν. Αλλά ως τόσο από αυτές τις πολύφωνες χορωδίες, βγήκε η πολυφωνική ή αντιστικτική μορφή.

Η άλλη μορφή που γεννήθηκε αργότερα είναι η ομόφωνη που συνταιριάζει τους διάφορους ήχους, πάλι με ορισμένους κανόνες που αποτελούν την τέχνη και την επιστήμη που λέγεται αρμονία. Συνταιριάζει τους ήχους σε συγχορδίες από τρεις, πέντε ή και περισσότερους ήχους. Θάλεγα για περισσότερη κατανόηση ότι η πολυφωνική ή αντιστικτική μορφή είναι οριζόντια, ενώ η άλλη η ομόφωνη  ή αρμονική είναι κάθετη.

Από αυτές τις δυο πρώτες και γενικές μορφές, βγήκαν όλες οι άλλες, με την εξέλιξη και την καλλιέργεια τους από τους διάφορους συνθέτες που όμως συχνά στα έργα τους, χρησιμοποιούν και τις δυο αυτές μορφές, τόσο την πολύφωνη, όσο και την ομόφωνη. Τόσο την αντίστιξη, όσο και την αρμονία.

Σουίτα και σονάτα

Μορφές παλιών χορών

Από τις πιο παλιές μορφές που χρησιμοποιούνται, βέβαια και σήμερα, είναι η σουίτα και η σονάτα.

Σουίτα ( λέξη ιταλική) θα πει Ελληνικά συνέχεια. Και αρχικά , στον 16 και 17ο αιώνα, ήταν μια συνέχεια από τέσσερις χορούς, ιδίως γαλλικούς που από τον 16ο αιώνα είχαν διαδοθεί σε όλη την Ευρώπη και που τα γαλλικά τους ονόματα  υιοθετήθηκαν παντού κι' έτσι έμειναν για πάντα.

Ιδού η σειρά από αυτούς τους χορούς; "αλλεμάντ", "σαραμπάτ", "μενουέ", "ζιγκ" ή "ρόντο" που η ρυθμική τους αγωγή, είναι στη σειρά: αλλέγκρο μοντεράτο, αντάντσιο, αλλεγκρέτο, αλλέγκρο ( τους ορισμούς αυτούς εξήγησα σε προηγούμενο άρθρο).

Στη Γερμανία την σουίτα την λένε παρτίτα.

Ο χορός " αλλεμάντ " που θα πει γερμανικός χορός έχει μια περίεργη και λίγο αστεία ιστορία. Δεν είναι πραγματικά γερμανικός χορός, αλλά γεννήθηκε στη Γαλλία. Είναι ένας χορός σε 4 χρόνους, μάλλον αργός  (αλλέγκρο μοντεράτο) που εφευρέθηκε- λέει η παράδοση- από τους Γάλλους για να κοροϊδέψουν τους δυσκίνητους Γερμανούς φαντάρους ! Ο "αλλεμάντ" είχε διαδοθεί πολύ στη Γαλλία κατά τον 16ο αιώνα  και οι Γερμανοί τον πήραν  και τον υιοθέτησαν, χωρίς να φαντάζονται την ιστορία του. Οι Γερμανοί όμως συνθέτες έφτιαξαν από αυτό το χορό αριστουργήματα.

Ο χορός " σαραμπάντ " είναι ένας ευγενικός, αριστοκρατικός χορός, που γεννήθηκε στην Ισπανία- τον αναφέρει και ο Θερβάντες (1547-1616), ο δημιουργός του " Δον Κιχώτη" - και έπειτα διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Είναι ένας χορός σε τρεις χρόνους, αργός (αντάντε ή αντάτσιο).

   Το "μενουέ" ή Ιταλικά "μενουέτο", είναι γαλλικός χορός με μέτρια κίνηση (αλλεγκρέττο), σε τρεις χρόνους με πολλές φιγούρες που από την αυλή του Λουδοβίκου 14ου, όπου χορεύονταν με πάθος από την αριστοκρατία, διαδόθηκε και αυτός σε όλη την Ευρώπη.