Μουσικής Παιδεία 3 ( Σειρά Άρθρων )

3. Η ΣΥΜΦΩΝΙΚΗ ΟΡΧΗΣΤΡΑ

Το όργανο με τις 100 φωνές - Διάφορα μουσικά όργανα : Έγχορδα, Πνευστά, Κρουστά.

Όπως σ' όλους τους λαούς του κόσμου συναντάμε χίλιους θρύλους για τη θειική προέλευση της μουσικής, έτσι βρίσκουμε άπειρες ιστορίες για την κατασκευή των πρώτων μουσικών οργάνων. Σε κάθε πρωτόγονο λαό θα βρούμε κάποια θεότητα που οδήγησε ή έφτιαξε η ίδια κάποιο μουσικό όργανο και σ' εμάς στους Έλληνες, είναι αληθινά γοητευτικές οι ιστορίες για την κατασκευή της πρώτης λύρας που έφτιαξε ο Ερμής τεντώνοντας χορδές από έντερα αρνιού στο κούφιο όστρακο μιας χελώνας, του πρώτου αυλού που έφτιαξε η Αθηνά και που έπειτα απόρριξε επειδή είδε ότι παίζοντας τον, φούσκωναν τα μαγουλά της και παραμορφώνονταν έτσι το ωραίο της πρόσωπο, της πρώτης κιθάρας που έφτιαξε ο Απόλλων, της πρώτης σύριγγας που ήταν έργο του Πάνα. Κι' ίσως ξέρετε την ιστορία του μουσικού "διαγωνισμού" ανάμεσα στον Απόλλωνα και στο σάτυρο Μαρσύα που πήρε τον απορριγμένο αυλό της Αθηνάς, κι' έμαθε να το παίζει τόσο καλά, ώστε θέλησε να παραβγεί με τον Απόλλωνα. Και, κατά το θρύλο, στην αρχή ο σάτυρος νίκησε το θεό. Όταν όμως ο Απόλλων συνόδευσε με τη λύρα  το τραγούδι του, τότε ο Μαρσύας ηττήθηκε και ο Απόλλων για να τον τιμωρήσει τον έγδαρε ζωντανό...

Τέτοιες ιστορίες για την κατασκευή των μουσικών πρώτων μουσικών οργάνων θα βρούμε σε όλους τους λαούς της γης, από τον πιο μακρινό βορρά ως το πιο χαμηλό νότο, στους λαούς της Αφρικής, της Αμερικής, της πιο μακρινής Ανατολής. Κι' όλες αυτές οι ιστορίες μας δείχνουν την σημασία που αποδίδανε, από τις πιο μακρινές σκοτεινές εποχές που χάνονται στα βάθη των αιώνων στη μουσική, όλοι οι πρωτόγονοι λαοί του κόσμου. Και δεν θα ήταν άσκοπο, κάποτε όταν έλθει η σειρά, να οδηγήσω τους αναγνώστες μου στην αρχαία Ελλάδα και να ιδούμε μαζί ποία και πόση σημασία αποδίδανε οι  μεγάλοι μας πρόγονοι στην θεϊκή αυτή τέχνη απ' όπου ξεπήδησε όλος εκείνος ο μεγάλος ελληνικός πολιτισμός που φώτισε όλο τον κόσμο.

Ας δούμε όμως σήμερα την εξέλιξη των μουσικών οργάνων για να μπορέσουμε να καταλάβουμε πιο εύκολα τη σύσταση της σημερινής μας ορχήστρας.

Απ' το τραγούδι, την μελωδία και το ρυθμό ξεκίνησε ο άνθρωπος για να φτιάξει τα μουσικά του όργανα κι' ίσως η νίκη του Απόλλωνα με το τραγούδι του να είναι ένα σύμβολο που μας δείχνει την υπεροχή της ανθρώπινης φωνής πάνω στην ενόργανη μουσική. Σήμερα, άλλωστε, όταν θέλουμε να εξάρουμε έναν πιανίστα, έναν βιολιστή, έναν αρχιμουσικό ακόμα, δεν λέμε πως κάνει το πιάνο ή το βιολί ή την ορχήστρα του να "τραγουδάει!".

Απ' το τραγούδι λοιπόν ξεκινάει η κατασκευή του πρώτου οργάνου που είναι το πνευστό όργανο, ένα καλάμι, ένας σωλήνας που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί για να δυναμώσει, να παρατείνει, να τεντώσει την φωνή του. Κι' αυτό το καλάμι, γίνεται με το καιρό φλάουτο, κλαρίνο, σάλπιγγα, όμποε.......

Απ' την άλλη μεριά, για να κρατήσει το ρυθμό της μελωδίας χρησιμοποιεί, έπειτα από τη φωνή, το άλλο όργανο που του έδωσε η φύση : τα χέρια του. Με τα χέρια κτυπάει το ρυθμό. Αυτό είναι το πρώτο κρουστό όργανο, που αργότερα θα γίνει τύμπανο, περνώντας από διάφορες εξελίξεις .

Όσο για τα έγχορδα πρέπει να παραδεχθούμε πως η πρώτη τους μορφή ήταν το τόξο που χρησιμεύει στον κυνηγό για να ρίξει το βέλος του. Δεν θυμάμαι ποίος εξερευνητής διηγιέται πως σήμερα ακόμα, οι Κάφροι και οι Νέγροι της νότιας και δυτικής Αφρικής λένε πως "παίζουν τόξο" όταν παίζουν τα πρωτόγονα όργανα τους.

Και έτσι έχουμε τα πρότυπα για τις τρεις κατηγορίες, τα τρία είδη, σαν να λέμε, για τα σημερινά μας όργανα : Πνευστά, κρουστά και έγχορδα, μόνο που από αιώνες, τόσο στην προκλασική, στην κλασική, όσο και στην σημερινή μουσική, είναι τα έγχορδα που παίζουν τον πιο σπουδαίο ρόλο. Χωρίζουμε πάλι τα έγχορδα όργανα σε τρεις κατηγορίες: σε εκείνα που παίζονται με δοξάρι, σε εκείνα που παίζονται με πλήκτρα και σε εκείνα που βγάζουν τον ήχο μόνο με τα δάκτυλα του εκτελεστή.

Ψυχή και καρδιά της ορχήστρας, τόσο της σημερινής, όσο και της παλιάς, της κλασικής και προκλασικής ορχήστρας, ακόμα περισσότερο μάλιστα της παλιάς είναι τα έγχορδα που παίζονται με δοξάρι.

Για να νοιώσουμε καλύτερα τι είναι αυτό που λέμε συμφωνική ορχήστρα, πρέπει πάλι να ανατρέξουμε, για παράδειγμα στο τραγούδι, αλλά στο πολυφωνικό τραγούδι, σε μια χορωδία, ας πούμε, με πέντε, έξη, δέκα φωνές : πρώτη, δεύτερη, κλπ. που κάθε μια τραγουδάει μια άλλη, ταιριαστή βέβαια, μελωδία. Η πρώτη φωνή κρατάει κυρίως την πρώτη, τη βασική μελωδία, οι άλλες συνοδεύουν, συνταιριάζουν.

Έτσι πρέπει να δούμε και την ορχήστρα με τις τόσες "φωνές" της, λογαριάζοντας σαν πρώτη και καλύτερη, σαν βάση της, τις φωνές από τα έγχορδα που σήμερα είναι τα βιολιά, οι βιόλες, τα βιολοντσέλα και τα κοντραμπάσα. Ατενίζοντας αντικριστά μια ορχήστρα, βλέπετε αριστερά τα πρώτα βιολιά, έπειτα αμέσως τα δεύτερα, δεξιά τις βιόλες και τα βιολοντσέλα και λίγο πιο πίσω από αυτά τα κοντραμπάσα. Στη πραγματικότητα, βιολιά, βιόλες, βιολοντσέλα και κοντραμπάσα, δεν έχουν διαφορά παρά μονάχα στο μέγεθος- με τον ίδιο τρόπο παίζονται και ο μηχανισμός τους έχει ακριβώς τα ίδια βασικά χαρακτηριστικά, μόνο που, που έχουν αρκετή διαφορά στον ήχο τους : Η βιόλα έχει πιο βαρύ ήχο από το βιολί, το βιολοντσέλο ακόμη πιο βαρύ, αλλά πάρα πολύ γλυκό και φωτεινό και το κοντραμπάσο, που είναι το πιο μεγάλο έγχορδο, είναι με το βαρύ του ήχο, ο "μπάσος" όχι μόνο των εγχόρδων, αλλά και όλης της ορχήστρας. Και τα τέσσερα αυτά έγχορδα έχουν τέσσερις χορδές που, κουρντισμένες ανάλογα, ζωντανεύουν κάτω από το δοξάρι του καλλιτέχνη ειδών-ειδών μουσικούς ήχους. Και τα τέσσερα αυτά έγχορδα παί9ζονται με δοξάρι, το βιολί και η βιόλα ακουμπισμένα στον ώμο του μουσικού, το βιολοντσέλο, επειδή είναι πιο μεγάλο, στηριγμένο στο έδαφος και ακουμπώντας στα γόνατα του εκτελεστή, το ίδιο και το κοντραμπάσο, που είναι ακόμη πιο μεγάλο. Κι' αυτό στο έδαφος στηρίζεται, αλλά ο εκτελεστής το παίζει όρθιος ή καθισμένος σε μια ψηλή καρέκλα.

Υπήρχαν τον παλιό καιρό πολλά έγχορδα όργανα και είναι απέραντη η ιστορία εξέλιξης τους, ούτε και θα μπορούσε κανείς να πει με ακρίβεια ποίος τα τελειοποίησε, ποίος τους έδωσε την σημερινή οριστική μορφή τους.

Φαίνεται όμως πως οι διάφορες αυτές εξελίξεις έγιναν ανάμεσα στο 1480 ως το 1530, αλλά αυτοί που τους δώσανε μιαν αξεπέραστη τελειότητα, ήταν οι περίφημοι Ιταλοί κατασκευαστές εγχόρδων στο τέλος του 17ου αιώνα και στις αρχές του 18ου.

Θα έχετε ακούσει ίσως για ένα βιολί "Στραντιβάριους"? Αντώνιος Στραντιβάρι ήταν ένας περίφημος κατασκευαστής βιολιών. Το ίδιο ο Αμάτι και ο Γκουαρνιέρι. Τέτοια παλιά βιολιά σώζονται σήμερα ελάχιστα και στοιχίζουν αμύθητα ποσά, μπορεί ένα αληθινό παλιό Στραντιβάριους να ξεπεράσει και τις 100000 δολάρια (τιμές 1960). Και κανένας ως σήμερα δεν μπόρεσε να ανακαλύψει το μυστικό της τελειότητας της κατασκευής τους που κάνει τον ήχο τους τόσο γλυκό και τόσο πλαστικό.

Το βιολί και όλα τα έγχορδα παίζονται καθώς είδαμε με δοξάρι, αλλά πολλές φορές, ο εκτελεστής, για να πετύχει μερικούς χαρακτηριστικούς χρωματισμούς, μεταχειρίζεται και άλλους τρόπους. Οι κυριότεροι είναι : το "πιτσικάτο" όπου ο εκτελεστής, αντί με δοξάρι, χτυπάει ή μάλλον "τσιμπάει" τις χορδές με τα δάκτυλα του και βγάζει ήχους που μοιάζουν με τον ήχο της κιθάρας. Έπειτα είναι το "τρέμολο" όπου ο εκτελεστής  προστρίβει το δοξάρι στη χορδή πάρα πολύ γοργά και έτσι βγάζει ένα ήχο τρεμουλιαστό. Ακόμα έχουμε το "φλαουτάτο" όπου ο εκτελεστής, με κατάλληλη επαφή των δακτύλων του αριστερού του χεριού, πετυχαίνει ήχους γλυκύτατους που μοιάζουν με του φλάουτου, τον τρόπο "κολ λένιο" ( που θα πει "με το ξύλο") όπου ο εκτελεστής αντί να παράγει τον ήχο τρίβοντας τις χορδές  με τις τρίχες του δοξαριού, τις κτυπάει ανάποδα, με το ξύλο του δοξαριού και τότε βγαίνει ένας ήχος πιο ξερός, σαν ακριβώς, από ξύλο. Υπάρχουν και άλλοι τρόποι που χρησιμοποιούνται για να πλουτίσουν τον ήχο κι' ας μη ξεχνούμε και τη " σουρντίνα", το μικρό εκείνο ξύλινο ή μεταλλικό σκεπασματάκι που ο εκτελεστής βάζει πάνω στον καβαλάρη του βιολιού - ή των άλλων εγχόρδων - για να ελάττωση τον ήχο, αλλά και να τον κάνει πιο γλυκό, πιο σκοτεινό, πιο μελαγχολικό. Φυσικά, όλοι αυτοί οι τρόποι ορίζονται από τον συνθέτη του έργου που εκτελούνται και εξαρτιόνται από το ταλέντο, από την τέχνη, από τη ψυχή του εκτελεστή να τους χρησιμοποιήσει όσο το δυνατόν πιο ωραία.

Αυτά είναι τα έγχορδα όργανα της συμφωνικής ορχήστρας που όμως παίζονται κι' όξω από την ορχήστρα, μόνα τους, ιδίως το βιολί και το βιολοντσέλο, για τα οποία πολλοί μεγάλοι συνθέτες, παλιοί και νεώτεροι, έχουν γράψει αθάνατα έργα. Εκτός όμως από αυτά τα έγχορδα, έχουμε και άλλα που παίζονται, είτε με δοξάρι, είτε με πλήκτρο, όπως είναι για παράδειγμα η Κρητική λύρα, το ούτι ( με δοξάρι ),το μαντολίνο, η μαντόλα, το τσίτερ, το σαντούρι ( με πλήκτρα ) που θα μας απασχολήσουν όταν μιλήσουμε για την " λαϊκή μουσική " Κι' έχουμε και άλλα έγχορδα που παίζονται μόνο με τα δάχτυλα, όπως είναι η κιθάρα, η ρωσική μπαλαλάικα και, το πιο ωραίο απ' όλα, η άρπα που έχει αρχαιότατη καταγωγή - την ήξεραν και οι Αιγύπτιοι χιλιάδες χρόνια προ Χριστού - και που έπειτα από διάφορες εξελίξεις, πήρε την σημερινή της μορφή, τελειοποιημένη από το Γάλλο κατασκευαστή Εράρ και συνάμα την θέση της - θέση πολύ σημαντική στην συμφωνική ορχήστρα.

Στα έγχορδα όργανα που παίζονται με πλήκτρα συγκαταλέγεται και το πιάνο, που όμως έχει τόση ιστορία και τέτοια σημασία στο σύνολο των μουσικών οργάνων και σ' όλη την εξέλιξη της μουσικής που πρέπει να του αφιερώσουμε ένα ξεχωριστό κεφάλαιο.

Τώρα ας ξανάρθουμε στα όργανα της ορχήστρας. Πίσω από τις ομάδες των εγχόρδων, βλέπουμε τα " πνευστά " όργανα που τα ονομάζουμε έτσι, "πνευστά", επειδή παράγουν τον ήχο με την πνοή του ανθρώπου ή με μηχανική πίεση του αέρα, ανάλογη με την ανθρώπινη πνοή.

Τα πνευστά όργανα χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες : στα ξύλινα που το ηχητικό τους σώμα είναι φτιαγμένο από ξύλο, και στα χάλκινα που το ηχητικό τους σώμα είναι φτιαγμένο από χαλκό. Φλάουτα, όμποε, όμποε ντ' αμόρε ( παλιό όργανο που όμως χρησιμοποιείται και σήμερα και έχει πιο βαθύ και πιο γλυκό ήχο απ' εκείνο του όμποε), κλαρίνα, φαγκόττα, αγγλικά κόρνα ανήκουν στα ξύλινα πνευστά, ενώ τα κόρνα, οι σάλπιγγες, τα τρομπόνια και άλλα διάφορα όργανα που χρησιμοποιούνται, τόσο στις μπάντες όσο και στις ορχήστρες, είναι φτιαγμένα από χαλκό και γι' αυτό τα λέμε χάλκινα πνευστά.

Δεν θα ήταν δυνατόν και ούτε χρήσιμο να περιγράψω όλες τις ποικιλίες αυτών των οργάνων, το τρόπο της κατασκευής τους, το μηχανισμό τους και τον ήχο τους - θα χρειαζόμασταν ένα ολόκληρο τόμο και , εξ' άλλου, αυτές οι λεπτομέρειες ενδιαφέρουν κυρίως τους σπουδαστές των ανωτέρων θεωρητικών μαθημάτων της μουσικής που σκοπεύουν να επιδοθούν στη σύνθεση και, φυσικά, για να γράψουν μουσική, πρέπει να ξέρουν καλά τα όργανα που θα χρησιμοποιήσουν.

Ο πλούτος όμως από όλες αυτές τις "φωνές" - τους ήχους - σας δείχνει πόσο μεγαλειώδες είναι αυτό το όργανο που λέγεται "ορχήστρα" και τι θαύματα πετυχαίνει. Ωστόσο, θα πούμε λίγα λόγια για το φλάουτο και για ένα άλλο γνωστό σας όργανο, το σαξόφωνο.

Το φλάουτο, που εξελίχθηκε από τον πρωτόγονο αυλό, αποτελείται από ένα ηχητικό κύλινδρο ξύλινο ή μεταλλικό ( στα νεώτερα φλάουτα) με πολλές τρύπες που ανοιγοκλείνουν με τα διάφορα κλειδιά που χειρίζεται ο εκτελεστής. Είναι όργανο με πολλές δυνατότητες γιατί έχει μεγάλη έκταση και ευστροφία καθώς και ηχητική ποικιλία.

Στα παλιά χρόνια, πριν από δύο ή τρεις αιώνες από σήμερα, το φλάουτο ήταν εξαιρετικά της "μόδας", διαδεδομένο σε όλα τα αριστοκρατικά σαλόνια όπου το παίζανε πολλοί ερασιτέχνες, άντρες και γυναίκες, έτσι όπως σήμερα είναι διαδεδομένο το πιάνο. Ανάμεσα σε αυτούς τους φίλους του φλάουτο, περίφημος εκτελεστής ήταν και ο βασιλιάς της Πρωσίας Φρειδερίκος ο μέγας, που μάλιστα έχει γράψει και συνθέσεις για φλάουτο.

Στη συμφωνική ορχήστρα σήμερα χρησιμοποιείται εκτός από το μεγάλο φλάουτο και το μικρό, το "πίκολο", καθώς το λένε, που έχει ήχο πιο ψιλό, κάπως διαπεραστικό. Ελληνικά στην καθαρεύουσα ονομάσανε το φλάουτο "πλαγίαυλο" επειδή ο εκτελεστής δεν το κρατάει κάθετα προς το σώμα του, αλλά πλάγια.  Με τον ίδιο τρόπο αποπειράθηκαν να βαφτίσουν το κλαρίνο "ευθύαυλο" - επειδή ο εκτελεστής το κρατάει ίσια μπροστά του - το όμποε "βαρύαυλο", αλλά επικράτησαν οι ιταλικές ονομασίες. Σχετικά με τις ονομασίες να και ένα παράξενο - το αγγλικό κόρνο ( κόρνο ινγκλέζε) οι Άγγλοι το λένε "φρέντς χορν" δηλαδή .......γαλλικό κόρνο.

Όσο για το σαξόφωνο, αυτό είναι ένα νεώτερο όργανο - θα το έλεγα "φτιαχτό", επειδή δεν προέρχεται από την εξέλιξη άλλων, παλιών οργάνων, όπως συμβαίνει με όλα τα άλλα όργανα - και πρωτοφάνηκε μόλις το 1840, φτιαγμένο από τον περίφημο βέλγο κατασκευαστή μουσικών οργάνων ( κυρίως κλαρίνων) Αδόλφο Σαξ.

Είναι ένα όργανο "αμφίβιο", ανάμεσα στα ξύλινα και στα χάλκινα πνευστά - το περιστόμιο του, ο μηχανισμός , το σχήμα του, το κατατάσσουν στα ξύλινα, ενώ το όλο υλικό του, χάλκινο, το κάνει να ανήκει στα χάλκινα.

Έχουμε πολλών ειδών σαξόφωνα - σαξόφωνο σοπράνο, σαξόφωνο τενόρε, σαξόφωνο βαρύτονο, σαξόφωνο μπάσο, σαξόφωνο κοντραμπάσο, σαξόφωνο πίκολο κλπ. Τα σαξόφωνα τον περασμένο αιώνα τα χρησιμοποιούσαν κυρίως στις μπάντες και σπανιότατα στις συμφωνικές ορχήστρες, έπειτα πήραν τη θέση τους στη τζαζ. Σήμερα, νεώτεροι συνθέτες, χρησιμοποιούν τα σαξόφωνα και σε πολλά συμφωνικά ακόμη έργα.

Μένει να μιλήσουμε για τα κρουστά όργανα που είναι τα πιο θορυβωδικά και χρησιμεύουν για ρυθμικές επικρούσεις, αλλά και για να δίνουν, σε ορισμένες στιγμές, χρώμα, έκφραση, δύναμη, ποικιλία, χαρακτήρα, στο μουσικό κομμάτι που εκτελεί η ορχήστρα. Έχουμε άπειρα κρουστά όργανα - τύμπανά, μεγάλα και μικρά, το μεγάλο λέγεται "γκραν κάσσα" - κύμβαλα που στη μουσική γλώσσα τα λέμε "πιάτα", καμπάνες, ταμ-τάμ, ξυλόφωνα, ντέφια, τρίγωνα καστανιέτες και ένα σωρό άλλα που πλουτίζουν την ορχήστρα. Ένα εξαιρετικά ωραίο κρουστό όργανο είναι η τσελέστα. Όσοι πηγαίνετε στις συναυλίες θα προσέξατε ένα όργανο που μοιάζει με μικρό πιάνο. Είναι η τσελέστα που όμως αντί για χορδές έχει πλάκες από ένα μίγμα με πεπιεσμένο υδράργυρο που βγάζει ένα αγγελικό αργυρόηχο ήχο που θυμίζει κάπως τα φλαουτάτα του βιολιού. Η τσελέστα είναι σχετικά νεώτερό όργανο που χρησιμοποιούν σήμερα πολλοί συνθέτες, όχι όμως ακριβώς σαν τα άλλα κρουστά, για ρυθμικές εντάσεις, αλλά μάλλον με το τρόπο που χρησιμοποιούν στην ορχήστρα την άρπα.

Και έτσι τώρα έχετε μια εικόνα από το "όργανο με τις εκατό φωνές" που είναι η ορχήστρα Και όμως δεν τελειώνουμε ως εδώ με τα ηχητικά θαύματα που κατασκεύασαν τα ανθρώπινα χέρια. Υπάρχει ακόμα το πιάνο κι" ένα άλλο θαυμάσιο όργανο, το μεγάλο "εκκλησιαστικό όργανο" που θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια.