8. ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ

Η Συμφωνία και οι μεγάλοι δημιουργοί της

Ιωσήφ Χάυντν

Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ

Η συμφωνία θα πρέπει να μας απασχολήσει περισσότερο γιατί είναι μια από τις σπουδαιότερες μουσικές μορφές και δεν υπάρχει σχεδόν πρόγραμμα συναυλίας που κατά κανόνα να μην περιλαμβάνει μια συμφωνία. Ο μαγικός κόσμος της μουσικής είναι απέραντος και θα συναντήσουμε ακόμα άπειρες «μορφές» που θα χρειασθούν να εξηγήσουμε. Όμως ας μείνουμε στην συμφωνία και ας γνωρίσουμε από πιο κοντά , όσο είναι δυνατόν, τους μεγάλους δημιουργούς της.

Είναι περίπου κατά το 1750 που με μια βαθειά μεταμόρφωση και εξέλιξη της σουίτας και της σονάτας ανατέλλει μια καινούργια εποχή , η καθαρή « κλασσική εποχή» σαν μια αντίδραση εναντίον στην υπερβολικά σοφή μουσική, στις πολυφωνικές εκζητήσεις, στα περίπλοκα αντιστικτικά κατασκευάσματα.

Η μουσική γίνεται πιο απλή, πιο φωτεινή, πιο τέλεια. Πολλοί μουσικοί, πολλές μεγαλοφυΐες μάλιστα, που ανάμεσα τους λάμπει η μεγάλη φυσιογνωμία του Ιωάννη Σεβαστιανού Μπαχ έχουν προηγηθεί και έχουν βάλει της βάσεις της ανανέωσης. Αλλά είναι ο Ιωσήφ Χάυντν που δίνει την οριστική μορφή, τόσο στην σονάτα, όσο και στη συμφωνία και σε όλες τις μορφές της μουσικής δωματίου.

Είναι λίγο παράξενο, ίσως? Πολλοί πιστεύουν πως η κλασσική μουσική γεννήθηκε στη Γερμανία. Στην πραγματικότητα κοιτίδα της είναι η Αυστρία, η Βιέννη και το Σάλτσμπουργκ. Ίσως επειδή η Βιέννη είναι πιο κοντά στην Ιταλία, η συνάντηση από τις δυο τέχνες, της σοφής γερμανικής και της πιο ανάλαφρης ιταλικής να έδωσε την ώθηση στις νέες εμπνεύσεις.

Η γέννηση μιας μεγαλοφυΐας

Σε ένα χωριουδάκι της Αυστρίας κοντά στα Ουγγρικά σύνορα, το Ροράου, γεννήθηκε τη νύκτα της 31 Μαρτίου προς την 1 Απριλίου του 1732 , ο Ιωσήφ Χάυντν, δεύτερο παιδί από τα δώδεκα ενός φτωχού καραγωγέα. Η μητέρα του ήταν μια απλή χωριάτισσα, αλλά είχε ωραία φωνή και τραγουδούσε τα τραγούδια του χωριού, ενώ ο άντρας της, ο πατέρας του Ιωσήφ, συνόδευε με την τοπική άρπα «χωρίς να ξέρει ούτε μια νότα». Μαζί τραγουδούσε και ο μικρός.

Από το δάσκαλο του χωριού πήρε τα πρώτα μαθήματα μουσικής, έμαθε λίγο τραγούδι, λίγο βιολί, λίγο τσέμπαλο. Είναι οκτώ χρονών όταν τυχαία φθάνει στο χωριό ο διευθυντής της παιδικής χορωδίας του καθεδρικού ναού του Αγίου Στεφάνου της Βιέννης, Ακούει το μικρό Ιωσήφ, βρίσκει ωραία τη φωνή του και τον παίρνει στη Βιέννη, για την χορωδία του. Προηγούμενα αναφερθήκαμε τι ήταν αυτές οι εκκλησιαστικές χορωδίες και με πόση αυστηρότητα δίδασκαν τα παιδιά.

Το οχτάχρονο αγοράκι δουλεύει σκληρά, τρώει λίγο, συχνά περισσότερες ξυλιές παρά φαγητό. Μαθαίνει όμως και ακούει τους μεγάλους. Ωστόσο διδασκαλία σύνθεσης δεν υπάρχει και ο μικρός νοιώθει μέσα του το πόθο, την ορμή της δημιουργίας. Μόνος του προσπαθεί να μάθει και ο ίδιος λέει αργότερα «Στην πραγματικότητα δεν είχα πότε κανένα …… δάσκαλο. Προσπαθούσα να συγκρατήσω ότι άκουγα και ότι μου έκανε εντύπωση και έγραφα, έγραφα κατά πως άκουγα, προσέχοντας μονάχα να μην απομιμηθώ! Και έτσι, λίγο-λίγο αυτό που ήξερα μεγάλωσε!».

Αλλά φθάνει η μέρα που ο μικρός Ιωσήφ γίνεται δεκατεσσάρων ετών και χάνει τη φωνή του. Τον διώχνουν από την χορωδία. Στο δρόμο βρίσκεται κυριολεκτικά το παιδί. Μα δεν χάνει το κουράγιο του. Παίζει βιολί στους δρόμους, στις αυλές, στις μπυραρίες. Ένας φιλόμουσος κουρέας, ο Γιόχαν Πέτερ Κέλλερ τον βοηθάει κάπου-κάπου, του προμηθεύει «δουλειές», μερικά μαθήματα σε αρχαρίους, μερικές εύκολες συνθέσεις για τραγουδιστές, τον παρουσιάζει μάλιστα στο μεγάλο δάσκαλο τραγουδιού, το φημισμένο Πόρπορα που παίρνει τον Ιωσήφ για να συνοδεύει στο πιάνο τους μαθητές του. Και με τα χρήματα που κερδίζει ο νεαρός «δάσκαλος», όλο αγοράζει θεωρητικά βιβλία και διαβάζει, διαβάζει και γράφει – ακάθεκτο είναι μέσα του το πάθος της δημιουργίας – και στα 25 του χρόνια έχει γράψει κιόλας τις πρώτες του σονάτες και τα πρώτα του κουαρτέτα. Η τύχη τον βοηθάει.

Μερικοί αριστοκράτες της Βιέννης που, κατά την συνήθεια της εποχής, διατηρούσαν ορχήστρες στα μέγαρα τους, προσέχουν το νεαρό μουσικό, τον παίρνουν στο μουσικό «προσωπικό» τους, ώσπου το 1761, ο Ιωσήφ Χάυντν προσλαμβάνεται ως δεύτερος αρχιμουσικός, αλλά γρήγορα παίρνει τη θέση του πρώτου, στο παλάτι του πρίγκιπα Εστερχάζυ, όπου πια δόθηκε με όλη του τη ψυχή στη σύνθεση – είχε στη διάθεση του μια ορχήστρα με 30 μουσικούς και όλη την άνεση. Με το Οίκο των Εστερχάζυ, ο Ιωσήφ Χάυντν έμεινε δεμένος σχεδόν 30 χρόνια. Ήταν εξηντάρης όταν αποσύρθηκε με μια γερή σύνταξη που του επέτρεπε μια άνετη ζωή και το κυριότερο τον άφηνε ελεύθερο στην καλλιτεχνική του σταδιοδρομία. Εν τω μεταξύ, από ευγνωμοσύνη στο κουρέα Κέλλερ, είχε παντρευτεί με την κόρη του, μια γυναίκα ιδιότροπη, κακιά και εντελώς άμουση που ο Χάυντν ανέχτηκε επί 40 χρόνια, χωρίς να χάσει την αταραξία του και την καλή του διάθεση. Ο θάνατος τον ελευθέρωσε από την «Ξανθίππη» του, όπως την αποκαλούσε. Μια γλυκιά ιταλίδα τραγουδίστρια η Λουτσία Πολτσέλλι, του στάθηκε αληθινή «ηγερία».

Μια εποχή θριάμβων

Τώρα, στα εξήντα του χρόνια, ο άσημος μουσικός των πριγκίπων Εστερχάζυ που δύσκολα του έδιναν άδεια να πηγαίνει κάπου-κάπου στη Βιέννη, η έδρα των Εστερχάζυ ήταν στην Αίζενστατ, μια επαρχιακή πόλη, γυρίζει στη Βιέννη δοξασμένος. Τα έργα του έχουν διαδοθεί παντού. Από τη Βιέννη στη Γερμανία, από την Γερμανία στο Παρίσι, από το Παρίσι στο Λονδίνο. Στο Παρίσι είναι τόση η επιτυχία του ώστε του παραγγέλνουν 6 συμφωνίες- τις επιλεγόμενες Παρισινές- που τυπώνουν και ……πληρώνουν. Αλλά είναι το Λονδίνο που κυρίως ζητάει τον Ιωσήφ Χάυντν και του παραγγέλνει άλλες έξη συμφωνίες, απαιτώντας να πάει και να διευθύνει ο ίδιος. Ο Χάυντν δέχεται και ήδη η πρώτη συμφωνία – 11 Μαρτίου 1791- είναι ένας θρίαμβος. Ο Χάυντν γίνεται το «χαϊδεμένο παιδί» της βασιλικής αυλής, της αριστοκρατίας και όλου του κόσμου. Το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης τον ανακηρύσσει επίτιμο «διδάκτορα της μουσικής» - οπόταν ο Χάυντν κατά την τελετή της ανακήρυξης του διευθύνει την «συμφωνία της Οξφόρδης» νέο έργο, επίτηδες γραμμένο μέσα σε λίγες μέρες.

Haydn : "Oxford" Symphony ( selection)

Μένει στην Αγγλία όλο το καλοκαίρι, γυρίζει στην Βιέννη, ξαναπηγαίνει στην Αγγλία, γνωρίζει πάλι νέους θριάμβους, τον Αύγουστο του 1795 γυρίζει πια οριστικά στη Βιέννη κουρασμένος, εξαντλημένος. «Σε όλη μου την ζωή δεν έγραψα τόσα πολλά, όσα αυτό το τελευταίο χρόνο – γράφει σε ένα φίλο του. Γυρίζει όμως και με μια σημαντική περιουσία που τον εξασφαλίζει από κάθε υλική φροντίδα για όλα τα χρόνια που του απομένουν να ζήσει.

Είναι τώρα σχεδόν 64 ετών. Και όμως γράφει ακόμα : Δυο μεγάλα έργα που μένουν αθάνατα στεφανώνουν το τεράστιο δημιουργικό του έργο. Τα δυο του ορατόρια «Η Δημιουργία» και οι «Εποχές του έτους» που θα μας απασχολήσουν όταν θα μιλήσουμε για τη μορφή του ορατορίου.

Haydn : The creation, oratorio (selection)

Haydn : The Creation, oratorio (selection)

Haydn : The seasons, oratorio (selection)

Στις 31 Μαΐου 1809, ο ακούραστος είναι πια κουρασμένος και κλείνει για πάντα τα μάτια του. Ο Ιωσήφ Χάυντν πεθαίνει σε ηλικία 77 ετών, αφήνοντας 118 συμφωνίες, 85 κουαρτέτα, 163 σονάτες, 15 Λειτουργίες και πλήθος από άλλα μικρότερα έργα, ακόμα και όπερες! Τα δυο ορατόρια είναι τα τελευταία του έργα.

Αυτός ήταν ο δημιουργός, ο «πατέρας»- όπως τον λένε της κλασσικής συμφωνίας. Παιδί του Λαού, είχε την ακλόνητη δύναμη και το πείσμα του ανθρώπου της φύσης, αλλά και την αγνότητα της ψυχής και την διαύγεια του πνεύματος ενός απλού, φυσικού ανθρώπου. Δεν τον συγκλονίσανε ποτέ μεγάλα πάθη και η μουσική του αντανακλά την ήρεμη ψυχή του που ήταν γεμάτη από τη μουσική και τη φύση. Παιδί του λαού, από τη πατρική γη άντλησε τις εμπνεύσεις του, συχνά βρίσκουμε μια λαϊκή μελωδία να δίνει το θέμα στα έργα του ή ένα χορευτικό ρυθμό του τόπου του. Όλα είναι καθάρια, απλά, γελαστά στη μουσική του Χάυντν. Αλλά και όλα ακολουθούν μια υπέροχη αρχιτεκτονική γραμμή. Και κάτι άλλο ακόμα: Στον Χάυντν και τον Μότσαρτ. Αυτοί πρώτοι μεταχειρίστηκαν διαφορετικά το κάθε όργανο και με ποικίλους τρόπους καταλήξανε στη δημιουργία του συμφωνικού συνόλου.